Zoologiya uzb 2017. indd

101
Lansetnikning tuban tuzilishi belgilari:
a) bosh miyasi bo‘lmaydi; 
b) jabra bilan nafas oladi;
d) bosh skeleti rivojlanmagan;
e) skeleti xordadan iborat;
f) qon aylanish sistemasi yopiq;
g) og‘iz teshigi paypaslagichlar bilan o‘ralgan;
h) xorda skeleti umrbo‘yi saqlanib qoladi;
j) suzgichlari teri burmasidan iborat.
Lug‘at daftaringizga yozib oling.
Xordalilar, bosh qutisizlar, umurtqasizlar, umurtqalilar, bosh qutililar, lansetnik, 
xorda, og‘izoldi voronkasi, jabra teshiklari, jabra burmalari, jabraoldi bo‘shlig‘i.
Tasdiqlovchi javoblar: a, d, e, h.
8.1.
 
BALIQLAR
Baliqlar suvda yashovchi xordali hayvonlar. Tanasi ikki yondan 
siqilgan, tangachalar bilan qoplangan, uchta toq, ikkita juft suzgichlari 
bor. Jabra orqali nafas oladi. Yuragi ikki kamerali, qon aylanish 
sistemasi bitta doiradan, nerv sistemasi bosh miya va orqa miyadan 
iborat.
Baliqlar tuzilishi zog‘ora baliq misolida o‘rganiladi.
29-§.  Tashqi tuzilishi, skeleti, suzgich pufagi
Yashash muhiti va tashqi ko‘rinishi. Zog‘ora baliq O‘rta Osi-
yoning tog‘ daryolaridan boshqa barcha suv havzalarida hayot kechi-
radi. Uni ko‘l, hovuz va sholiðoyalarning iliq suvida, tinch oqadigan 
daryolar o‘zanida uchratish mumkin. Zog‘ora baliq 
ning kattaligi 1 
m gacha, og‘irligi 8–16 kg gacha boradi.
Zog‘ora va boshqa ko‘pchilik baliqlar tanasi suyri shaklida; ikki 
yon tomondan yassilashgan; bosh va dum qismlari ingichkaroq 
bo‘ladi (58-rasm). Baliqlarning boshi tanasiga harakatsiz qo‘shilib 
ketgan. Siz suvning havoga nisbatan zich muhit ekanligini va u 
ning 
29-§. Tashqi tuzilishi, skeleti, suzgich pufagi

---

102
harakat 
lanayotgan jismga ko‘proq qarshilik ko‘rsatishini bilasiz. 
Shuning uchun baliqlar tanasining suyri shakli va tuzilishi suvning 
qar 
shiligini yengib, tez harakatlanishga imkon beradi.
Suzgichlari. Zog‘ora baliq tanasini o‘ngga va chapga biroz bukib, 
suz 
gichlari yordamida oldinga qarab suzadi. Baliqning toq (orqa, 
dum, anal) va juft (ko‘krak, qorin) suzgichlari mavjud. Dum suz-
gichi ikkiga ajralgan. Anal suzgichlari dumining ostida joylashgan. 
Suzgichlari yupqa teri pardadan va uni tutib turadigan suzgich 
yoylardan iborat. Oldingi tomonga suzishda dum suzgichlari katta 
ahamiyatga ega. Baliqlarning juft suzgichlari tanasini muvozanatga 
solib turish va harakatlanganida burilishiga yoki to‘xtashiga, shuning-
dek, oldinga qarab asta-sekin suzishiga yordam beradi.
Terisi.  Terisi tangachalar bilan qoplangan. Tangachalarning 
oldingi qirrasi teriga botib kiradi, keyingi qirrasi o‘zidan keyingi 
tangacha chetiga yopishib turadi. Tangachalar baliq tanasini tash-
qi ta’sirdan himoya qiladi, lekin uning suzishiga xalaqit bermaydi. 
Baliq o‘sgan sayin tangachalar ham yiriklasha boradi. Tangacha-
lardagi halqalar soniga qarab baliqning yoshini aniq 
lash mumkin. 
Tangachalar sirtidagi teri bezlari ajratib chiqa 
radigan yupqa shilliq 
parda baliq tanasining suvga ishqalanishini kamaytirib, harakatini 
osonlashtiradi. 
Baliqlar tanasi rangi atrof-muhit rangiga bog‘liq. Chuchuk suv 
havzalarida yashaydigan ko‘pchilik baliqlar tanasining orqa tomoni 
balchiq rangiga o‘xshash to‘q yashil, qorin tomoni oqish bo‘ladi. 
Shu sababli suv tubida suzayotgan baliqni yuqoridan qarab payqab 
olish qiyin. Suv yuzasidagi baliqni pastdan qaralganda suv qatlami-
5
4
2
3
1
6
7
58-rasm. Zog‘ora baliqning 
tashqi tuzilishi:
1 – jabra qopqog‘i;
2 – ko‘krak suz gichlar; 
3 – qorin suzgichlar; 
4 – anal suzgich; 5 – 
dum suzgich; 6 – orqa 
suz gich; 7 – yon chiziq
8.1. Baliqlar

---

103
ning oqish rangidan ajratib bo‘lmaydi. Gavda rangi atrof-muhitga 
mos bo‘lganida hayvonlar yirtqichlar ko‘ziga tashlanmaydi. Bu ho-
disa himoya rangi deyiladi. Siz o‘tgan darslardan hasharotlar himoya 
rangiga ega bo‘lishini bilasiz.
Skeleti. Zog‘ora baliq skeleti asosini tana bo‘ylab o‘tadigan 
umurtqa pog‘onasi tashkil etadi (59-rasm). Umurtqa pog‘onasi cha-
la harakatchan birikkan 39–42 ta umurtqalardan iborat. Har bir 
umurtqaning tanasida bir juftdan ustki va ostki yoylar bor. Ustki 
qarama-qarshi yoylar o‘zaro tutashishi tufayli ular orasida umurtqa 
nayi hosil bo‘ladi. Bu nayning ichida orqa miya joylashgan. Tana 
bo‘limidagi umurtqalarga ikki yon tomondan qilichsimon qovurg‘alar 
birikadi. Qovurg‘alarning ikkinchi uchi muskullar orasida erkin yota-
di. Dum umurtqalarida qovur 
g‘alar bo‘lmaydi; ular ostida uzun qil-
tanoq suyakchalar joylashgan. Baliq umurtqa pog‘onasi kalla suyagi 
bilan  ha rakatsiz  bi rikkan.
Suzgichlar skeleti suzgich yoylari va ular kamari suyaklaridan 
iborat. Kamar su 
yaklar umurtqa pog‘onasiga tutashmaganligi bilan 
boshqa umurtqalilardan farq qiladi.
5
4
2
3
1
7
8
6
59-rasm. Zog‘ora
baliq skeleti:
1 – bosh qutisi; 2 – 
jab  ra qopqog‘i; 3 – or qa 
suzgich; 4 – umurt qa po-
g‘o nasi; 5 – anal suz gich; 
6 – ko‘krak suz gich;
7 – qorin suzgich;
8 – dum suzgich
Bosh skeleti bosh miyani himoya qilib turadigan miya qutisi, 
og‘iz bo‘shlig‘ini o‘rab turadigan jag‘lar, jabra ravoqlari va jabra 
qopqoqlari suyaklaridan iborat.
Skelet muskullar uchun tayanch, ichki organlarni himoya qilish 
vazifasini bajaradi.
Muskullari baliq terisi ostida joylashgan bo‘lib, suyaklarga bi-
rikkan. Muskullarning qisqarishi va bo‘shashishi tufayli baliq tanasini 
egib harakatlanadi. Baliqlar gavdasining orqa tomonida va dumida 
joylashgan muskullar kuchli rivojlangan.
29-§. Tashqi tuzilishi, skeleti, suzgich pufagi

---