Azərbaycan Aİ-nin Şərq Tərəfdaşlığı ölkələrində Enerji subsidiyaları İnventarı Az

25 

 

g

əlir  əldə  edə  bilər. Bu əlavə  gəlir  yanacağın  yerli  marketdə  beynəlxalq qiymətlərdən  aşağı  satışının 

alternativ x

ərcidir. 2014-cü ildə  Türkiyədə  qazın  ortalama  topdan  satış  qiymətləri hər min m

3

  üçün 343 

ABŞ  dolları  olmuşdur  (IGU, 2015). 2014-cü ildən bəri qaz qiymətləri  aşağı  düşməkdədir və  Türkiyə 

bazarına  dair  məlumat  çatışmazlığı  səbəbindən,  alternativ  satış  qiymətləri  Avropanın  2015-ci il Yanvar-

Dekabr ayları üçün 12 aylıq orta qiymətinə bərabər olmuşdur, (Dünya Bankı, 2016a) ən son məlumatlarına 

əsasən, bu rəqəm nəqliyyat xərcləri çıxılmaqla hər min m

3

 

üçün 270 ABŞ dolları təşkil edir. Ümumiyyətlə, 

Az

ərbaycanın  Avropaya  təbii  qaz  ixracını  Cənub Qaz Dəhlizi vasitəsilə  artırmağa  dair  cari  planlarını 

n

əzərə alarsaq, Avropada bazar qiyməti əsaslandırılmış meyardır.  

Az

ərbaycandan Avropaya qaz daşınmasının potensial xərclərinə dair dəqiq hesablamalar və müvafiq xalis-

g

əlir qiyməti (yəni,  daşınma  xərcləri  çıxılmış  ixrac  bazarı  qiyməti)  geniş  və  diqqətli tədqiqat tələb edir. 

T

əsvir məqsədilə  bu xərclər,  birincisi,  Avropa  bazarlarına  olan  məsafə  olaraq, Cənub Qaz Dəhlizi 

layih

əsinin layihələndirilmiş uzunluğundan (3 500 km) (TAP-AG, 2015) və ikincisi, hər 100 kilometrdə hər 

min  m

3

  üçün 

1.25  ABŞ  dollarına  bərabər olan Rusiya Vahid Qaz Təchizatı  Sistemi  (RVQTS)  üçün 

ortalama üçüncü-t

ərəf daşınma tarifindən istifadə etməklə təxminən hesablana bilər (Yafimova, 2015). 

6

 

C

ədvəl 9. İstehlakçı qrupu üzrə təbii qaz üçün qiymət fərqi subsidiyalarının hesablama nəticələri, 

2014-cü il  

Qiym

ətlər və xərclər 

Vahid 

Elektrik 

generatorları 

Prioritet s

ənaye 

istehlakçıları 

Dig

ər son 

istehlakçılar 

Satış qiyməti 

1000 m

3

 üçün 

AB

Ş dolları 

78 

78 

97 

Az

əriQaz istehsal xərcləri  

1000 m

3

 üçün 

AB

Ş dolları 

36 

36 

36 

Beyn

əlxalq bazar qiymətləri (və 

ya istinad qiym

əti) ilə satılarsa, 

Az

əriQaz üçün alternativ xərc  

1000 m

3

 üçün 

AB

Ş dolları 

 

226 

İstehlak həcmi 

milyard m

3

 

6.3 

0.3 

5.6 

Qiym

ət fərqi  

1000 m

3

 üçün 

AB

Ş dolları 

148 

148 

129 

Alternativ x

ərc metodu əsasında 

c

əmi subsidiyalar 

m

ilyard ABŞ 

dolları 

0.9 

0.05 

0.7 

Qazın son istehlakı üzrə Cəmi 

(elektrik generatorlarına dəstək 

çıxılmaqla)  

m

ilyard ABŞ 

dolları 

0.77 

Bütün istehlakçı qrupları üzrə 

c

əm 

m

ilyard ABŞ 

dolları 

1.7 

M

ənbələr: (Tariff Şurası, 2015b) (QazProm, 2015) (SOCAR, 2015b)(Dövlətstatkom, 2015d) (Dünya Bankı, 2016a; 

Dünya Bankı, 2016b), “Sigra Group”-un təhlilinə əsasən müəlliflərin hesablamaları. 

Birlikd

ə  bu iki göstəricidən istifadə  etməklə, təxminən hər min m

3 

üçün  44  ABŞ  dollarına  (1.25*35) 

b

ərabər nəqliyyat xərci nəticəsi əldə  edilir. Bu deməkdir ki, Azərbaycanda  qazın ən yüksək qiyməti (97 

ABŞ  dolları)  və  Avropanın  nəqliyyat xərcləri  üçün  uyğunlaşdırılmış  12-aylıq  ortalama  qiyməti  (270  – 

44=226)  arasında  fərq (qiymət fərqi) hər min m

3 

üçün  129  ABŞ  dolları  (226  –  97) təşkil  edir  ki,  bu  da 

Az

ərbaycandakı  qaz  istehsalçılarının  alternativ  xərcidir və  yerli  istehlakı  subsidiyalaşdırmaq  imkanıdır. 

C

ədvəl 7-dəki qiymət fərqi təhlilinə  əsasən, Azərbaycan  alternativ  satış  variantı  ilə  müqayisədə  hər il 

t

əxminən 1.7 milyard ABŞ dolları itirir.  

                                                      

6

 

Hesablamalar t

əxminidir.  RVQTS  daşınma  tarifi  cari  daşınma  xərclərinə  dair  daha  yaxşı  göstəriciləri  olmadığı  üçün istifadə 

olunmuşdur.  Lakin  RVQTS  tam  şəkildə  amortizasiya  olduğundan,  yeni  bir  layihə  olacaq Cənub Qaz Dəhlizi üçün gətirilmiş 

x

ərcləri hesablamaqdansa, bu göstərici  mövcud  şəbəkələr vasitəsilə  cari  daşınma  xərclərinə  daha  yaxın  qəbul edilir. Məsafənin 

hesablanması ənənəvidir, çünki, bu metod yekun məntəqə olaraq İtaliyanı nəzərdə tutur və son məntəqəyə olan məsafədə Balkan 

yarımadasından başlayan və Şərqi Avropanı keçərək davam edən mövcud şəbəkələri nəzərə almır. Buna görə də,  əgər daşınma 

x

ərclərinin hesablama nəticələri çox aşağıdırsa, bu kompensasiya edilə bilər və ya daha qısa məsafə ilə kompensasiya edilər.  

---

26 

 

Eyni zamanda qeyd edilm

əlidir ki, elektrik enerjisi generatorları üçün qazın qiymətinin aşağı salınması qaz 

istehlakı subsidiyası kimi deyil, elektrik enerjisi istehlakı subsidiyası kimi nəzərdən keçirilməlidir. Əgər biz 

elektrik enerjisi generatorlarına dəstəyi (0.9 milyard ABŞ dolları) ümumi dəstəyin həcmindən (1.7 milyard 

ABŞ dolları) çıxsaq, 2014-cü ildə son istehlakçı üçün qaz subsidiyaları 0.8 milyard ABŞ dolları olmuşdur. 

Bu, BEA-

nın təbii qaz subsidiyaları hesablamaları ilə təxminən eynidir, hansı ki, 2013-cü ildə 1 milyard 

ABŞ dolları və 2014-cü ildə 0.7 milyard ABŞ dolları təşkil etmişdir.  

Neft m

əhsulları 

Hazırkı tədqiqat işi Azərbaycanda neft məhsulları üçün istehsal (emal) xərclərini aşkar etməyə müvəffəq 

olmadı. Həmçinin, nəqliyyat xərcləri daxil olmaqla, ixrac bazarlarına xalis-gəlir xərclərinin hesablanması 

ç

ətinlik  yaratdı.  Buna  baxmayaraq,  10-cu və  11-ci  Cədvəllər GIZ tərəfindən təqdim edilən 2014-cü il 

n

oyabr ayı üçün pərakəndə benzin qiymətlərindən istifadə edərək, yaxın bazarlarla müqayisəli təhlil təqdim 

edir (GIZ, 2015). 9-cu v

ə 10-cu cədvəldəki benzinin pərakəndə qiymətləri və dəyəri ƏDV və aksiz vergiləri 

ehtiva edir –  bu göst

əricilər ölkəyə  görə  dəyişir,  bu  səbəbdən, bu meyardan istifadə  məhdud səviyyədə 

əsaslandırılmışdır.  Benzin  üçün  istehlakçı  qiymət fərqi Türkiyədən  başqa  (ümumilikdə  burada benzin 

qiym

ətləri beynəlxalq standartlara əsasən daha yüksəkdir) bütün ölkələr üçün əhəmiyyətsiz dərəcədə azdır, 

lakin dizel qiym

ətləri Gürcüstan, Ermənistan və  Türkiyədə  daha yüksəkdir. Buna baxmayaraq, əsaslı 

metodoloji bünövr

ə  olmadan potensial subsidiya üçün kəmiyyət  hesablamalarını  təqdim etmək mümkün 

deyil. 

C

ədvəl 10. Benzin qiymətləri, DOL/Litr              

(2014-cü il noyabr 

ayının ortası) 

 

C

ədvəl 11. Dizel qiymətləri, DOL/Litr                     

(2014-cü il noyabr 

ayının ortası) 

 

 

M

ənb: Müəllifin (

GIZ, 2015

) 

əsaslanan xülasəsi 

 

 

2015-ci ild

ə və 2016-cı ilin əvvəlində Azərbaycan manatı əhəmiyyətli dərəcədə dəyərini itirdi, lakin neft 

m

əhsullarının  yerli  valyutada  ifadə  edilmiş  tənzimlənən qiymətləri  dəyişmədi. Buna görə  də, benzin və 

dizel  üçün  daha  uyğun  yerli  pərakəndə  satış  qiymətləri Cədvəl 10 və  11-də  göstərildiyi kimi, bir litr 

yanacaq üçün 1.21 v

ə 0.77 ABŞ dolları deyil (2015-ci ilin ortalama məzənnəsi), müvafiq olaraq 0.78 və 

0.58 ABŞ dollarıdır. Mümkündür ki, manatın dəyərinin aşağı düşməsi qiymət fərqini daha da artırıb, lakin, 

dig

ər bazarlar üçün yenilənmiş verilənlər olmadığı halda, tədqiqat 2014-cü ilin noyabr ayının ortası üçün 

olan v

əziyyəti müqayisə etməklə kifayətlənir.  

Eyni  zamanda,  yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi,  BEA  Azərbaycanda neft məhsulları  üçün  istehlak 

subs

idiyalarını 2014-cü ildə 0.3 milyard ABŞ dolları və 2013-cü ildə 1.1 milyard ABŞ dolları həcmində 

hesablamışdır.   

-1

-0.5

0

0.5

1

1.5

2

2.5

Re

fe

re

nc

e P

ri

ce

Ga

p

A

zer

b

ai

jan

 P

ri

ce

Re

fe

re

nc

e P

ri

ce

Ga

p

A

zer

b

ai

jan

 P

ri

ce

Re

fe

re

nc

e P

ri

ce

Ga

p

A

zer

b

ai

jan

 P

ri

ce

Re

fe

re

nc

e P

ri

ce

Ga

p

Armenia

Georgia

Russian

Federation

Turkey

-1

-0.5

0

0.5

1

1.5

2

2.5

Re

fe

re

nc

e P

ri

ce

Ga

p

A

zer

b

ai

jan

 P

ri

ce

Re

fe

re

nc

e P

ri

ce

Ga

p

A

zer

b

ai

jan

 P

ri

ce

Re

fe

re

nc

e P

ri

ce

Ga

p

A

zer

b

ai

jan

 P

ri

ce

Re

fe

re

nc

e P

ri

ce

Ga

p

A

zer

b

ai

jan

 P

ri

ce

Armenia

Georgia

Russian

Federation

Turkey

---