Azərbaycan elmlər akademiyasi miLLİ MÜnasiBƏTLƏR İnstitutu

 
61
Qeyd etdiyimiz kimi, Qars vilayətində türk qoşunlarının önündən 
geri çəkilməyə  məcbur olan erməni könüllü birlikləri qırğınları  İrəvan 
quberniyasının  ərazisində davam etdirmişdilər. “Qarsdan sonra zorakılıq 
dalğası  İrəvan quberniyasına keçdi. Qısa müddətdə Qars vilayətində 82, 
İrəvan quberniyasında 211 müsəlman kəndi yandırıldı,  əhalinin bir hissəsi 
qırıldı, qalan hissəsi isə didərgin düşdü.  İrəvan quberniyasından olan 
qaçqınların sayı 80 min nəfəri keçirdi.”
1
  
Zaqafqaziya Seyminin müsəlman fraksiyası Qars vilayətində  və 
İrəvan quberniyasında törədilən qırğınlar haqqında iki dəfə məsələ müzakirə 
etmiş və Seym qarşısında məsələ qaldırmışdı: 
a) daxili işlər nazirinə tapşırılsın ki, müsəlmanlara kömək etmək 
üçün xüsusi komissiya göndərilsin, 
b) bütün müsəlman qaçqınları öz yerlərinə qaytarılsın, 
v) ərazi nazirliyinə tapşırılsın ki, təcili yardım göstərsin,  
q) azğınlıq edən erməni hərbi hissəsi buraxılsın, 
d) müsəlman qaçqınlarının sayı və vəziyyəti öyrənilsin, onlara əlavə 
yardım göstərilsin. 
Müsəlman fraksiyasının gərgin səyi nəticəsində Zaqafqaziya 
hökuməti bu məsələni öyrənmək üçün komissiya yaratmış və qaçqınların ən 
zəruri ehtiyaclarını ödəmək üçün bir milyon manat vəsait buraxmışdı.
2
 1918-
ci il mayın 15-də türk qoşunları Arpaçay xəttini keçib Gümrüyə daxil 
olmazdan əvvəl Kazım Qarabəkir paşa Gümrüdəki erməni nümayəndələrinə: 
”Şəhərdəki türkləri gətirib təhvil verin və sonra da şəhəri təslim edin”
 
– deyə 
ultimatum göndərir. Dərhal ermənilər təlaşla arabalar hazırlayırlar, Gümrüdə 
bulunan 250 xanə (ev) türkləri arabalara mindirib,  Arpaçay üzərindəki 
körpüdən keçirərək türklərə təslim edirlər.
3
  
Bu hadisə ilə  ədaqədar Kazım Qarabəkir paşa yazır: «Gümrü 
köylərində tək-tək qoca qadın və kişi qalmışdır. Gümrüdə 8-10 türk evi var. 
Orada türk gəncləri görünməyir. Qoca türk ana və ataları, qoca babalar 
əsgərlərimizə sarılıb öpürlər. Əlində qanlı bir dəyənək, ağ saqqallı və bir çox 
yerlərindən qanlar axan, fəqət dim-dik duran bir baba əsgərlərimizin qoynuna 
sarılıb belə hayqırır: 93 hərbindən (yəni 1878-ci il) bəri bir gün dəxi 
ümidimizi kəsmədən sizinlə qovuşacağımı bilirdim. Fəqət artıq dünyanın 
                                                           
1
 
ARDA, F.970, s.I, iş 1, v.29; Bax:Cəmil Həsənov,Azərbaycan beynəlxalq 
münasibətlər sistemində, 1918-1920, Bakı,1993, səh. 71. 
2
 ARDA, f.970,s.1,iş 1, v.27; Bax:C.Həsəov göstərilən əsəri, səh. 72. 
3
 Fahrettin Erdoğan, Türk Ellerinde Hatıralarım, səh. 155. 

---

 
62
sonuna qədər ayrılmayacağıq və gözlərindən yaşlar axır»
1
 Gümrünü  azad 
etdikdən sonra türk qoşunları iki istiqamətdə — İrəvan və Qarakilsə 
(Kirovakan) irəliləməyə başlayırlar. Mayın 28-də Hamamlı (Spitak) və 
Qarakilsəni azad edirlər. 
Mayın 26-da Zaqafqaziya Seymi buraxıldıqdan sonra əvvəlcə 
Gürcüstan, mayın 28-də isə Azərbaycan və Ermənistan öz müstəqilliyini elan 
edir. İyunun 4-də Türkiyə ilə Ermənistan arasında Batumda sülh müqaviləsi 
imzalanır. Bu müqaviləyə əsasən Ermənistan Respublikasının ərazisi təqribən 
9 min kv.km, əhalisi isə 321 min nəfər (o cümlədən 230 min erməni, 80 min 
müsəlman, 5 min yezidi kürdləri, 6 min digər millətlər) təşkil edirdi. Bu 
respublikanın  ərazisinə Yeni-Bəyazid qəzası,  İrəvan qəzasının beşdə üçü, 
Eçmiədzin qəzasının dörddə biri, Aleksandropol qəzasının dörddə biri daxil 
idi.
2
  Alman diplomatı Bernsdorf bu mənzərəni belə təsvir etmişdi: «Türkiyə 
ermənilərə ancaq Sevan (Göyçə-müəllif) gölünü saxlayıb, hansı ki, çimə 
bilərlər, ancaq çıxmağa və özlərini qurutmağa yer qalmayıb.
3
  
Ümumiyyətlə, Batum müqaviləsinə 
əsasən Ermənistan 
Respublikasının ərazisi Birinci Dünya müharibəsinə qədər ermənilərin İrəvan 
quberniyasında kompakt yaşadıqları ərazilərə məhdudlaşırdı. 
Mütəxəssis Makkartinin hesablamalarına görə, Birinci Dünya 
müharibəsi zamanı rus və erməni hərbi birləşmələrinin  Şərqi Anadolunu 
işğalı  nəticəsində  həmin  ərazidən 800 min nəfər müsəlman qaçqın 
düşmüşdür. Müharibənin sonunadək Qafqazdan 400 mindən artıq müsəlman 
onların cərgəsinə  əlavə olmuşdur.  Şərqi Anadoluda milyondan artıq 
müsəlman – o cümlədən ən azı 130 min Qafqazdan olan müsəlman qaçqınlar 
qırılmışdır.
4
  
Ermənistanda daşnakların hakimiyyəti dövründə türklərə qarşı 
soyqırım daha geniş vüsət almış, onların yaşadıqları  ərazilər demək olar ki, 
bütünlüklə xarabazarlığa çevrilmişdi. 
                                                           
1
 Kazım Karabekirin Kaleminden, Doğunun Kurtuluşu, Ərzurum, 1990, səh. 371. 
2
 Киракосян Дж., Младотурки перед судом истории, İrəvan,1986, səh.239. 
3
 Киракосян Дж., göstərilən əsəri, səh.239. 
4
 «Армянский геноцид». Миф и реальность, справочник фактов и документов, 
Bakı, 1992, səh. 203. 

---

 
63
 
4. 1918-ci İLİN ƏVVƏLİNDƏ BAKI QUBERNİYASINDA ERMƏNİ 
VƏHŞİLİKLƏRİ. 
 
Son iki əsrdə bilavasitə Rusiyanın himayədarlığı ilə istədikləri 
əməlləri həyata keçirən ermənilər Qafqaza gəlmə bir xalq olmalarına 
baxmayaraq, bu qədim və zəngin ərazidə yurd salmaq, dövlət yaratmaq üçün 
hər cür hiyləyə, fitnə-fəsada əl atmışlar.  
Bu haqda rus tarixçiləri  İ.Dyakonov və N.Şavrov belə demişlər: 
«Qədim ermənilər, təxminən bizim eradan əvvəl birinci minillikdə, Fərat 
çayının yuxarı vadisi zonasında meydana gəlmişlər».
1
 XX  əsrin 
başlanğıcında Zaqafqaziyada yaşayan 1300000 ermənidən 1 milyondan artığı 
bu rayonun yerli əhalisi deyildir: onlar buraya bizim tərəfimizdən 
köçürülmüşlər.
2
  
Ermənilərin Qafqaza köçürüldükləri barədə (Türkiyədən və İrandan) 
«Ermənilər,  əsasən, müsəlman mülkədarların torpaqlarında yerləşmişlər» - 
deyən vəziri-muxtar, diplomat və dramaturq A.Qriboyedovun «Ermənilərin 
İrandan bizim əyalətlərə köçməsi haqqında qeydlər»ini oxumaq kifayətdir.
3
  
Ermənilərin Qafqazın aborigen xalqı olmamaları barədə vaxtilə 
mənşəcə erməni alimlərin özləri də e’tiraf etmişlər. Tarixçi B.İşxanyan 
«Qafqaz xalqları»  əsərində yazır: «Antik dövrdə ermənilərin  əsl vətəni olan 
Böyük Ermənistan Kiçik Asiyada, yə’ni Rusiyadan kənarda yerləşirdi.
4
  
Ermənistan SSR EA-nın ilk prezidenti İ.Orbelinin qeydinə diqqət 
yetirək: «İndiki Dağlıq Qarabağ orta əsrlər Albaniyasının bir hissəsi olmuş, 
sonradan erməni feodalları tərəfindən zəbt edilmişdir.»
5  
Ermənilərin kim olduqlarını  və harada təşəkkül tapdıqlarını, 
fikrimizcə, tanınmış alim Manuk Abeqyan daha dəqiq və düzgün ifadə 
etmişdir: «Erməni xalqının  əsli nədir; necə  və  nə vaxt, haradan və hansı 
yollarla o buraya (İrəvan torpaqlarına - müəl.) gəlib, erməni olmazdan əvvəl 
və sonra hansı tayfalarla əlaqədə olub, onun dilinə, etnik tərkibinə kim necə 
tə’sir göstərib? Bizim əlimizdə bunları sübuta yetirən aydın və dəqiq dəlillər 
yoxdur.»
6
  
                                                           
1
 Dyakonov İ., Erməni xalqının ilkin tarixi, İrəvan, 1968, səh. 237, (rus dilində) 
2
 Шавров Н., Новая угроза русскому делу в Закавказье, С.-Петербург, 1911, 
səh.61. 
3
 Грибойедов А., Seçilmiş əsərləri, 2-ci cild, Moskva, 1977, səh.399-444. 
4
 Ишханйан Б., Qafqaz xalqları, Petroqrad, 1916, səh.18 (rus dilində). 
5
 Орбели И., Seçilmiş əsərləri, İrəvan, 1963, səh.358 (rus dilində). 
6
 Абегйан М., Erməni ədəbiyyatı tarixi, İrəvan, 1975, səh.11 (rus dilində). 

---