Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 5,1 Kb. Pdf görüntüsü
|
296 haqqında bu sözləri yazır: “Səttar xan məsələni əncüməndə qoymaq üçün bir söz demədi. Həmişə əncümən məsələsi aralığa gəldikdə o susurdu. Bir inqilab diktatoru kimi hərəkət etməkdən qorxurdu. İxtilaf meydana çıxacağından ehtiyat edirdi” [3, s. 55]. Amma onun bir tarixi sima kimi əsas səciyyəvi xüsusiyyəti o idi ki, xalqına arxalanır, xalqın səadəti uğrunda mübarizə aparırdı. M.S.Ordubadi romanda onun bu keyfiyyətlərini yüksək səviyyədə qələmə almışdır. Ədəbiyyatşünas M.S.Ordubadinin inqilabi mövzuda əsər yazma- sını yüksək qiymətləndirsə də, əsərdə tarixi həqiqətlə uzlaşmayan cəhətlərin olduğunu vurğulayır. O, milli azadlıq hərəkatının güclən- diyi bir vaxtda inqilab rəhbərlərinin təsvir edilməməsini, inqilabçıların romanın əsas hissəsində passiv göstərilməsini inandırıcı hesab etmir. Lakin bunun əksinə olaraq, Əbülhəsən obrazının təsvirində uydurma cizgilərin çoxluğu onun diqqətini cəlb edir. Düzdür, müəllifin dediyi kimi, bu obrazda realizm ünsürləri var. Bir inqilabçı kimi hadisələri dərk etməsi, öz fikirləri ilə mübarizəyə köməyi real görünür. Amma bəzi məqamlarda qeyri-real görünən cizgilər də tənqidçinin diqqətin- dən yayınmır. O, heç kimin cürət etmədiyi qorxulu əməliyyatlardan çətinlik çəkmədən xilas olan, ən hiyləgər adamları belə aldada bilən Əbülhəsəni qeyri-adi məxluq adlandırır: “Peşəsi sadəcə mexaniklik- dən ibarət olan adi bir inqilabçının bu tərzdə şişirdilməsi və az qala ilahi varlıq dərəcəsinə qaldırılması bədii ölçüyə heç cür sığmır və real təsəvvürə uyğun gəlmir” [2, s. 89]. M.S.Ordubadinin tarixi səpkidə yazdığı əsərlərində macəra üslu- bu özünü göstərir. “Dumanlı Təbriz” romanında da macəra element- lərinə təsadüf olunur. M.Əlioğlu macəraçılığı bədii əsərlərdə, konkret mövzuda yazılmış tarixi əsərlərdə əhəmiyyətli bir element kimi qiy- mətləndirsə də, “Dumanlı Təbriz” kimi ciddi siyasi bir romanda belə hadisələrin təsvir edilməsini romanın realizmini və tarixi dəyərini aşağı salan bir üslub kimi dəyərləndirir və belə nəticəyə gəlir ki, bu da romanın bədiiliyinə ciddi ziyan vurur: “Macəraçılıq yazıçını tarixin böyük həqiqətlərini təhrifdən başqa, düşmən qüvvələrinin də bayağı, şit və karikatura təsiri bağışlayan yüngül tərzdə göstərməyə də gətirib çıxarmışdır” [2, s. 92]. M.S.Ordubadi yaradıcılığını geniş şəkildə tədqiqata cəlb edən Yavuz Axundlu bu məqama fikir verir, macəra elementinin iki məqsəd üçün istifadə edildiyini vurğulayırdı: “Bir tərəfdən o, qələmə aldığı dövrün real mənzərəsinə – tarixi sənədlərlə və faktlarla təsbiq olunan mənzərəsinə heç bir xələl gətirmədən, “tarixə böhtan atmadan” hadi- sələrin daha maraqlı və cəzbedici olmasına səy göstərirdi. Burada əs- 297 lində heç bir yanlışlıq yoxdur. İkinci bir tərəfdən, Ordubadinin ro- manlarında macəraçılığa meyil qəhrəmanların çıxılmaz vəziyyətindən, düşdükləri real çətinlikdən irəli gəlirdi. Əlbəttə, gizlətmək lazım deyil ki, belə məqamlarda realizm, inandırıcılıq nisbətən zəifləyir” [4, s. 9]. Yenə də son nəticədə, o da macəra elementlərinin ciddi bir əsərdə olmasını düzgün hesab etmir: “M.S.Ordubadinin yaradıcılığına xas olan macəraçılıq meyli onun tarixi romanlarının oxucular tərə- findən maraqla oxunmasına imkan versə də, bu əsərlərin ümumi bədii dəyərini aşağı salır. Çünki macəraçılıq realist əsər üçün məqbul hal deyil” [5, s. 289]. Onu da qeyd edək ki, tarixi mövzuya müraciətin tənqid edildiyi illərdə M.S.Ordubadinin məşrutə hərəkatı haqqında əsər yazması Azərbaycan ədəbiyyatı və tarixi üçün əhəmiyyətli bir hadisədir. Hə- min dövrdə tarixi mənbələrin lazımi səviyyədə araşdırılmaması, çox səthi və az olması, tarixə sosioloji münasibət bu əsərin dəyərini bir daha ön plana çəkir: “Azərbaycanda bir neçə nəsil Sərdari-milli Sət- tarxanı qüdrətli bir sərkərdə kimi tarixdən çox “Dumanlı Təbriz” tarixi romanından tanımışdır” [6, s. 57]. Həm də bu roman Azərbaycan ədə- biyyatında tarixi roman janrının nəzəri əsaslarını və prinsiplərini for- malaşdırmışdır. M.Əlioğlu Y.V.Çəmənzəminlinin “Qan içində” romanı haqqın- da da maraqlı fikirlər irəli sürür, əsərdə tarixi və bədii həqiqətin vəh- dətini müsbət cəhət kimi qiymətləndirirdi. O, tarixi mövzuda yazılmış əsər üçün vacib olan üç mühüm məsələni belə müəyyənləşdirmişdi: 1. Tarixilik prinsipi, tarixi şəxsiyyətlərin və hadisələrin realist təsviri 2. Tarixin həqiqətlərinə obyektiv baxış və düzgün münasibət 3. Tarixi hadisələrdən müasir həyat üçün çıxarılan nəticələr Tənqidçi əsəri təhlilə cəlb edərkən 3 əsas tələbi nəzərə almalıdır: Əsərin mövzusuna nəzər yetirməli, onun müsbət keyfiyyətlərini diqqət mərkəzinə çəkməli, əsərin və müəllifin nöqsanlarını aydınlaşdırma- lıdır. M.Əlioğlu bu tələblərə daim cavab verən fikirlər irəli sürür, bədii materiallara bu prizmadan yanaşır, əsərə düzgün qiymət verməyi ba- carırdı. Tənqidçi yazıçının arxiv materiallarını obyektiv qiymətləndir- məsini, müasir həyatla səsləşən nəticələri verməsini, realizmə sadiq qalmasını, obrazların həyati təsvir edilməsini əsərin müsbət keyfiyyət- ləri kimi dəyərləndirirdi. Xanlıqlar dövrünün ümumi mənzərəsini şərh edən ədəbiyyatşünas bədii qəhrəmanlara hərtərəfli yanaşır, onların həm müsbət, həm də mənfi keyfiyyətlərini qeyd edirdi. Əsərin iki qəh- rəmanı (İbrahim xan və Molla Pənah Vaqif – M.N.) üzərində geniş Yüklə 5,1 Kb. Dostları ilə paylaş:
|