Azərbaycanin quruda neftqazçixarma kompleksiNDƏ İQTİsadi

 
ərzində neft sənayesində  ən aparıcı mivqelərdən birini 
tutmasına  əsas verir. Aliml rin hesablamalarına görə, yaxın 
gələcəkdə Azərbaycanda neft hasilatı 40-45 milyon ton 
arasında olması reallıqdır. Dünyada hazırda sutkada 74-75 
milyon barel neft hasil etdilər. Bunu 26-27 milyon bareli 
OPEK ölkələrinin payına düşür. 
Dünyada kəşf olunmuş nef
ə
t və qazla, zəngin 500-ə qədər 
sahəd
dünyada neft ehtiyatlarının 25,2% Səduyyə 
Ərəbi
dən Qərbin Azərbaycana 
maraq
                                                          
ə 540 milyard tona yaxın neft ehtiyatı vardır. Bunun artıq 
100 milyard tonu yerin təkindən çıxarılıb, 160 milyard tonu isə 
hələlik kəşfiyyat obyekti deyil. ABŞ alimləri isə  kəşfiyyat 
altında olan sahələrdə 112 milyard ton neft olduğunu 
proqnozlaşdırırlar və onlar qeyd edirlər ki, kontinental şelfdən 
dərinlikdə yerləşən qatlardakı neftin müasir texnologiya ilə 
hasilatı rentabelsizdir. Buna görə  də bu ehtiyatlar nəzərə 
alımamalıdır. 
Hazırda 
stanının 10,8% İraqın 9,4%-i. Birləşmiş  Ərəb 
Əmirliklərinin 9,3% Küvütin, 9%-i İranan, 6,9%-
Venesuellanın, 3,8%-i Meksikanın 2,8%-i Liviyanın, 22,0%-i 
MDV ölkələrinin, o sıradan 0,4%-i Azərbaycanın norma düşür. 
«Abu-Dabi neşnl oyl» şirkətinin məlumatına görə İran, Qatar, 
BƏƏ  kəşf olunmuş dünya qaz ehtiyatlarının 1/4-nə  nəzarət 
edirlər. 1996-ci ildə bu ölkələrin ehtiyata 36 trilyon kub metr 
təşkil edir. Dünyada qaz ehtiyatlarının ümül həçmi 136 trilyon 
kub metrdi. İran 22,2 trilyon kub metr qaz ehtiyatlarına malik 
olmaqla yalnız ümüli ehtiyatları 50,3 trilyon kub metr olan 
Rusiyadan geri qalır. Dünyanın  ən varlı neft ölkəsi  əvvəllər 
olduğu kimi yenə  də  Səduyyə  Ərəbistanı sayılar. Fars körfəzi 
ölkələrinin,  İrak, BƏƏ, Küveyt, Səduyyə  Ərəbistanı  və  İranın 
neft ehtiyatları 644 milyard barell təşkil edir ki, bu da dünya 
neft ehtiyatlarının 65%-i qədərdir.
4
  
Dünya ölkələrinin, o cümlə
  əsasən bu amil hesabınadır. Xəzərin zəngin neft 
 
4
 «Konsaltinq Bisnes» №4 (71), 1997. 
 
40

---

 
resurslarının mənimsənilməsi üçün sahəyə investisiya 
qoyuluşunun həcmi artır. Bununla belə, quruda olan neft 
ehtiyatlarının mənimsənilməsi məsələri də diqqət mərkəzində 
olmalıdır. Yaxın vaxtlarda quruda neftqazçıxarma sənayesində 
təsirli iqtisadi tədbirlər həyata keçirilməsə, islahatlar prosesi 
ləngiyərsə kompleksdə hasilatın aşağı düşməsi davam 
edəcəkdir. 
Aşağıda quruda neft-qaz hasilatını 2000-ci ilədək enmə 
proqn
Dioqram 3 
Quruda neft hasilatının enmə proqnozu
 
(milyo
ozu qrafik şəklində verilmişdir
5
: 
 
n ton)
 
0
1
2
3
4
5
6
7
19
75
19
77
19
79
19
81
19
83
19
85
19
87
19
89
19
91
19
93
19
95
19
97
19
99
Hasilat
 
Bu təkəcə  sırf iqtisadi məsələ deyildir, bunu mənəvi 
baxım
                                                          
dan da nəzərə almaq lazımdır. Axı köhnə neft rayonları 
uzun müddət SSRİ dövlətinə verdikləri neftin müqabilində 
 
5
А.Х.Мирзаджанзаде,  Ч.А.Султанов  «Этюды  нефтяной  концепции 
Азербайджана». Баку 1994. 
 
41

---

 
kifayət qədər inkişaf etməmişlər.  İllər boyu yığılıb qalmış bu 
problemlərin həlli, köhnə yataqlarda olan neftin çıxarılması, 
güclü investisiya axını şəraitində mümkün ola bilər. 
Quruda neftqazçıxarma istehsalında iqtisadi islahatlar 
aparılarkən bütün cəhətlər kompleks şəkildə  nəzərə alınmalı, 
Bununla belə respublikamızın elmi-texniki potensialıda quruda 
neft hasilatı problemlərinin həllinə daha çox fəallıq 
göstərməlidir. Azərbaycanın neftqazıxarma sənayesində 
əvvəllər buraxılmış  səhvlərin təkrar edilməsinə yol 
verilməməli, sahənin ahəngdar, dinamik inkişafına kömək 
edəcək istiqamətləri müəyyən olunmalidir. Bütün bunlar isə 
sahənin idarə edilmasinin inkişafı prossesində yeni iqtisadi 
münasibətlərin və baxışların formalaşmasını zəruri edir. 
 
42

---

 
II FƏSİL 
 
İSTEHSAL XƏRCLƏRI VƏ XAM NEFTİN 
QIYMƏTİNİN TƏKMILLƏŞDİRİLMƏSİ 
PROBLEMLƏRİ 
 
2.1. Xam neftin qiymətini və onun müəyyənləşdirilməsi 
 
Bu gün neft amili dünya iqtisadiyyatinda ən mühüm 
amillərdən sayılır. Hasilediləcək neftin miqdarı, qiyməti dünya 
iqtisadiyyatına mühüm təsir etdiyindən bu amilə ciddi 
yanaşılır. Bəzən bu məsələlərdə razilaşmamalar böyük, qlobal 
konfliktlərə çevrilmək dərəcəsinə çatır. Onu da qeyd lazımdır 
ki, çox vaxt neft hasilatında aparıcı rola malik olan ölkələr 
neftin istehsalı  və qiyməti məsələsində vahid bir mövqədən 
çıxış edirlər. Neftin əsas istehlakçıları olan Qərb ölkələri neft 
hasilatında mühüm rol oynayan, əsasən Şərq ölkələrinin bu cür 
mövqeyini sarsıtmaq, təsir dairəsini azaltmaq üçün müxtəlif 
metodlardan, təzyiq üsullarından istifadə edirlər. Avropada neft 
məhsullarına olan təlabatı  və enerji balansını  təmin etmək 
məqsədi ilə 1991-ci ilin dekabr ayında Haaqa şəhərində 54 
ölkənin işrirakı ilə Avropa energetika xartiyası imzalanmışdır. 
Bu enerji daşıyıçılarının satışı sahəsində niyyət 
dekolorasitasıdır və ə əsasən istehsalçılarla ikinci eşelonda olan 
istehlakçılar arasında bir müqavilədir. (Burada OPEK ölkələri 
iştirak etmirlər). Müqaviləyə görə istehsalçı  öıkələr istehlakçı 
ölkələrdə baş verəcək enerji börarında çatışmayan hissəsinin 
konpenssəsiyasını həyata keçirməlidirlər. 
Keçmiş SSRİ-də neft və digər mineral sərvətlərin qiyməti 
onun istehsalına çəkilən xərclərə uyğun olaraq müəyyən 
edilmirdi, SSRİ dövləti neftin xaricə satışını  əlində 
cəmləşdirərərk xam nefti ucuz satmaqla özünün daxili 
problemlərini həll edirdi. Uduzan neftqazçıxarma tayonları idi. 
Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan Respublikasında müstəqillik 
uğrunda mübarizə ilk addımlar atılarkən sərvətlərimizin ucuz, 
 
43

---