15
Adətən, mütəxəssislər Xvalın dənizini Qafqaz sıra dağlarının son iri
buzlaşma mərhələsi ilə əlaqələndirirlər [56, 27]. Vürm buzlaşma dövrü üçün dünya
okeanı səviyyəsinin 90-100 m aşağı düşməsi səciyyəvidir.
Lakin bəzi alimlərin
hesablamalarına görə, maksimal buzlaşma dövründə enmə 135-140 m-ə çatırdı. Bu
yaxınlarda aparılmış tədqiqatlar təxminən 16 min il əvvəl okean səviyyəsinin indiki
səviyyədən 75 metr aşağıda olduğunu göstərir. Vürm buzlaşmasının son həddi
Tseynerə görə hər iki yarımkürədə 27-20 min il bundan əvvəl olmuşdur. [209,
452]. Hesablamalara görə, onun əvvəlinin Qobustanda «mağara» incəsənətinin
inkişafı dövrü ilə üst-üstə düşməsini məntiqi qəbul etmək olar.
Qobustanda vaxtilə dəniz olmuş yerlərdə aşkar edilən düşərgələr qədim
insan məskənlərinin izləridir. Xəzər dənizi səviyyəsinin
dəyişkənliyi transqressiya
çöküntüləri ilə bu və ya digər münasibətdə olan qədim abidələrin xronologiyasını
təyin etməyə kömək edir. Belə nümunələrə dəfələrlə Qobustanın Böyükdaş və
Kiçikdaş dağlarında təsadüf olunur. Anazağanın divarlarının birində qalın torpaq
qatı altından qədim qayaüstü təsvirlər aşkar olunmuşdur (ill. 10). Onlar dəniz
səviyyəsinin aşağı olduğu dövrə aiddir. Bu qayaüstü təsvirlər sahildən 12-15 km
məsafədə, dəniz (Dünya okeanı) səviyyəsindən 117 m hündürlükdə yerləşmişdir. O
dövrdə yaranmış sahil xəttinin çıxıq hissələri və ya onun izləri indi də sahildən bir
neçə km ərazi boyunca görünür (ill. 11).
Kiçikdaşda Qayaarası yaşayış məskənində balıqqulağı ilə çınqılın
qarışığından ibarət təbəqə aşkar olunmuşdur. Maraqlıdır ki. Böyükdaş dağının
yuxarı səkisindəki öküzlər 2 düşərgəsinin mədəni təbəqəsində (163, 40, 49, 43)
tapılmış Didakna balıqqulağı düşərgənin tarixini və geoloji dövrünü müəyyən edən
amillərdən biridir. Didaknanın ancaq duzlu dəniz və okean sularından
təcrid
olunmuş şəraitdə mövcudluğunun mümkünlüyü nəzərə alınsa, aydın olar ki,
düşərgə tarixi Xəzər dənizinin şirin sulu geoloji dövrünə, yəni yarımşirin sulu
faunaya malik Xvalın dənizi dövrünə aiddir. Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, bəzi
molyusklar üçün hətla 3-5% duzluluq təhlükəlidir, bu da onların daha
şor sularda
yayılmasının qarşısını alır (21).
Növbəti kiçik dəniz transqressiyası müasir sərhədlərdən kənara çıxmayaraq
hologen dövründə baş vermişdir. Xəzərin son transqressiyası təxminən e.ə. I
minilliyə aid edilir [101, 1-129]. Arxeoloqlar Qafqazın müasir florasının təhlili
nəticələrinə əsasən isti buzlaqlararası dövrlərin mövcudluğunu mümkün hesab
edirlər. Qobustan zonasında buzlaqların olmamasını ehtimal etsək [40-84], onda
kəmərçinli paleolit ovçu təsvirləri [ill. 12; 13; 14; 15] bu fərziyyəni təsdiq edər.
Qobustanın ilkin məskunlaşma dövründə, indiki günəşdən yanmış
yarımsəhralıqdan fərqli olaraq, püstə, yemişan, armud, ardıc və nar ağacları olan,
quraqlığa davamlı seyrək meşələr uzanırdı [41. 50]. Üst pleystosen dövründə təbii
şərait daha çox rütubətli iqlimi olan Tuqay (Çaybasar) tipli meşələrə (qalereya
meşələri) oxşar idi. Qobustanın Böyükdaş dağında yerləşən Anazağadakı ocaq
qalıqlarından götürülmüş tozcuqların təhlili burada şam və palıd ağaclarının
16
bitməsini təsdiq edir [257.14]. Bütün bunlar Qobustanın yaxın ətrafında, Xəzər
dənizinin sahilyanı ərazilərində şam-palıd meşə sahələrinin mövcud olmasını
ehtimal etməyə imkan verir. Şam ağaclarına hazırda Kiçikdaş dağında yerləşən
Qaraatlı pirinin ətrafında rast gəlmək olar (ill. 16. 17).
Üst pleystosen dövrünün Binəqədi bitum çöküntülərindən ağacabənzər arça
(Juniperus polycarpos) qalıqları aşkar olunmuşdur. Bu, o dövrdə həm də arça
meşələrinin geniş yayılmasını göstərir. Binəqədi çöküntülərində
aşkar olunmuş
armud (Pirus salisifolia), kol albalısı (Prunus microcarpa), narağacı
(Punicagranatum), doqquzdon kolu (Lonicera), qarağac,
üzüm meynəsi son
dövrlərədək Qobustanda da yetişirdi. Bu növlərdən bəzilərinə indi də rast gəlmək
olar.
Abşeronda ağac, bitki qalıqlarının tapıntıları əsasında arxeoloqların
ehtimallarına görə, üst pleystosen dövründə burada savanna relyefi inkişaf
etmişdir. Binəqədidə cır üzüm meynəsinin (Vitis conf.silvestris) aşkar olunmuş
qalın parçası burada tuqay meşələrinin mövcudluğunu ehtimal edir [140, 100-107].
Şübhəsiz ki, Binəqədi üst pleystosen dövrünün iqlimi Qobustanın iqliminə
uyğun gəlir. Belə ki, hər iki zona eyni iqlim qurşağında yerləşir (Qobustanla
Binəqədi arasında məsafə 50-60 km-dir).
Arxeoloqlar dağlarda dənizə tökülən şirin su mənbələrinin kifayət qədər
olmasını ehtimal edərək, o dövrdə rütubətin artıq olması faktını təsdiq edirlər. Bu
ehtimallar üst dördüncü dövrdə şirin sulu Xvalın (indiki Xəzər) dənizinin
transqressiya sərhədlərinin Mingəçevir su anbarınadək uzanması ilə izah olunur
(ill. 18). Bu dənizin yarımşirin sulu molyusk faunasından ibarət çöküntüləri hətta
Uralsk və Kazan ətrafında da aşkar olunmuşdur [40, 80].
Qobustan dağının ətəklərində dənli bitkilər tipində olan otlar üstünlük təşkil
edirdi [47. 341]. Bunlara hazırda Qobustanın yüksək rütubətli
bəzi yerlərində rast
gəlmək olar. Məsələn, Kiçikdaşın Qayaarası düşərgəsində son vaxtlaradək hətta
qoz ağacı bitirdi [259. 6]. Bununla belə, çoxsaylı maral qayaüstü təsvirləri (çox
güman ki, sonralar insan tərəfindən məhv edilmiş) yaxşı inkişaf etmiş tuqay
meşələrinin olmasını təsdiq edir [40, 171]. Aşkar
olunmuş ağac bitkilərinin
qalıqları əsasında arxeoloqlar hesab edirlər ki, üst pleystosen dövründə onun
dağətəyi hissəsində savanna landşaftı
inkişaf etmiş, lakin bu müasir Afrika
savannalarından fərqli quruluşda olmuşdur. Bu şimal savannaları ağacların təşkil
etdiyi seyrək meşələrdən ibarət idi [140, 100-107].
Qobustanın üst pleystosen dövrünün landşaft - coğrafi florasının ümumi
mənzərəsi belə idi. Bu isə hələ də məlum olmayan Binəqədi pleystosen faktlarına
daha çox uyğun gəlir.
Buzlaqların geri çəkilməsi ilə əlaqədar açıq landşaftların bütöv səhralara
çevrilməsi şimal savannalarının landşaftının tənəzzülünə, onun yerində yarımçöl və
yarımsəhra bitkilərinin inkişafına və duzlaşma prosesinin güclənməsinə təsir
etmişdir.