Dərsliklərindən
Yüklə 10,44 Kb. Pdf görüntüsü
|
275 Rus tacirlərinin Moskva knyazından, ingilislərin ticarət imtiyazlarını ləğv olunmasını tələb etməsi. Rus tacirlərinin Volqa-Xəzər yolundan istifadə etməsinə son qoyulmasını tələb etməsi. Bu tələb Rusiya dövlətinin Azərbaycanla ticarətdə inhisar mövqeyini qazanmaq məqsədinə uyğun olduğuna görə rus tacirlərinin arzusu həyata keçirildi. Sosial təbəqələşmə. Xalq üsyanları. 1571-1573-cü illər Təbriz üsyanı XVI əsr – XVII əsrin birinci yarısında Səfəvilər dövlətində əhali feodal zümrəsinə və kəndli kateqoriyalarına bölünürdü. Bu dövrdəAzərbaycanda beş feodal zümrəsi var idi: 1. Şah və hakim sülalə üzvləri. 2. Yarımköçmə qızılbaş hərbi əyanları. 3. Ali şiə ruhaniləri. 4. Mülki bürokratiyanın yuxarı təbəqəsi. 5. Qədim oturaq əyanlar. Səfəvilərin hakimiyyətinin ilk dövründə zəhmətkeşlərin vəziyyəti bir qədər yaxşılaşmışdır. Lakin XVI əsrin 70-ci illərinin sonlarına doğru onların yaşayışı ağırlaşdı və hakim təbəqəyə, feodal istismarına qarşı dəfələrlə xalq üsyanları baş verdi. Bu xalq üsyanlarının səbəbi aşağıdakı amillərlə bağlı idi: Ağır vergilər, kəndlilərin 50 qədər vergi verməsi və mükəlləfiyyət daşıması. Səfəvi-Osmanlı müharibələri dövründə ağırlaşmış maliyyə vəziyyətini vergilər hesabına düzəltmək cəhdləri. Xalq kütlələrinin Şah I Təhmasibin siyasətindən və qızılbaş feodallarının zülmündən narazılığı 1572-1573-cü illərdə Təbrizdə üsyanına səbəb oldu. Üsyanın qarşısını almaq üçün Şah I Təhmasib Yusif bəy Ustaclını Təbrizin yeni hakimi təyin edərək ona üsyançılarla danışıqlara başlamaq göstərişi verdi. Yusif bəy Ustaclı şəhərin kübarlarına qarşı mübarizəni dayandırmaq haqqında məhəllə rəhbərlərinin razılığını almağa müvəffəq oldu. Razılıq andla rəsmiləşdirildi. Lakin şəhər yoxsulları əldə olunmuş sazişdən narazı qaldığı üçün üsyan yenidən başlandı. Yusif bəy Ustaclı şahdan hərbi yardım istədi. Qaradağın irsi hakiminin oğlu Söhrab bəy şahın əmrinə əsasə 1573-cü ildə Təbrizə daxil olaraq üsyanı yatırdı. Təbriz üsyanının aşağıdakı nəticələri oldu: Şah bəzi güzəştlərə gedərək şəhər sənətkarlarından alınan vergiləri azaltdı. Təbriz bütün divan vergilərindən azad edildi. Şəhərə vergi toxunulmazlığı hüququ verildi. 1615-1616-cı illərdə Dəli Məlik təxəllüslü Məlik Pirinin başçılığı ilə Şirvanda və Gəncə yaxınlığındakı Dəngi vilayətinin əhalisinin Səfəvilər əleyhinə üsyanı baş verdi. Lakin üsyan yatırıldı. Dəli Məlik müvəffəqiyyətsizliyini görərək 1616-cı ildə Gürcüstana, ordan isə Dağıstana qaçdı. Gəncə yaxınlığındakı Dəngi vilayətinin əhalisi Səfəvilər əleyhinə üsyan qaldırdı Dəli Məliyin başçılığı ilə Şirvanda Səfəvilər əleyhinə üsyan qaldırdı 1615-1616-cı illər 276 XVI-XVII əsr Azərbaycan mədəniyyəti XVI əsrin başlanğıcında Azərbaycan Səfəvi dövlətinin yaranması ilə əlaqədar xalqın mədəniyyəti də xeyli inkişaf etdi. Alimlərin əksəriyyəti məntiq, fəlsəfə, ədəbiyyat, təbabət, riyaziyyat və astronomiyanın bir çox məsələləri ilə məşğul olurdu. Bu dövrdə astronomiya elminin inkişafına müəyyən maraq vardı. XVI əsrin əvvəllərində Şah I İsmayıl Marağa rəsədxanasını bərpa etdirmək üçün məşhur riyaziyyatçı və astronom, Qiyasəddin Mənsuru Marağaya göndərdi. XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycanda fəlsəfə və tarix elmi daha çox inkişaf etmişdi. Dövrün görkəmli filosofları aşağıdakılar idi: Həqiqi – kainat və dinə öz münasibətini bildirərək yazırdı ki, məhəbbət təbiət, insan və dinlər üzərində hakimdir. Füzuli - onun fəlsəfi fikirləri “Mətlə-ül-etiqad” (“Etiqadın mənşəyi”) əsərində öz əksini tapmışdır. Bu əsərdə Hindistan, İran, Ərəb İraqı və Azərbaycanın qədim fəlsəfəsinin təhlili verilmiş, antik fəlsəfə haqqında məlumat öz əksini tapmışdır. Rəhməti – XVII əsrin əvvəllərində Hindistana səfər etmiş və 1616-cı ildə Arqa şəhərində olmuşdur. Rəhmətinin yeganə poetik “Divan”ı bizə gəlib çatmışdır. Rəhməti öz sələfləri kimi sufilik baxışlarını poetik şəkildə şərh etsə də, onun baxşları hakim ideologiyaya loyal münasibəti ilə fərqlənmişdir. XVI əsrin görkəmli Azərbaycan tarixçilərindən isə aşağıdakıları qeyd etmək olar: Həsən bəy Rumlu - Şah I Təhmasibin sarayında qulluq etmiş, onun yürüşlərinin iştirakçısı olmuşdur. Onun "Əhsən ət- təvarix" ('Tarixlərin ən yaxşısı") əsərinin dövrümüzə qədər gəlib çatmış IX-X cildləri Azərbaycanın və qonşu ölkələrin XV-XVI əsrlər tarixinə həsr olunmuşdur. İsgəndər bəy Münsi - gəncliyində Sultan Məhəmməd Xudabəndənin sarayında divan katiblərindən biri, sonralar Şah I Abbasın tarixçisi olmuş "Tarixi aləm arayi Abbasi" ("Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi") əsərini yazmışdır. Əsərdə dövrün ictimai, iqtisadi, siyasi və mədəni həyatı barədə maraqlı məlumat verilmişdir. Azərbaycanda kitabxanaçılıq işi də tərəqqi etmişdi. XVI əsrdə Təbrizdə böyük bir kitabxana açılmışdır. 1522-ci ildə görkəmli rəssam Kəmaləddin Behzad Şah I İsmayıl tərəfindən Təbrizdəki saray kitabxanasına rəis təyin edilmişdi. Səfəvilər dövrünün tarixçisi Qazi Əhməd Mir Münşi kitab saxlanılan bu yeri “Çiçəklənən kitab evi” adlandırırdı. Ölkədə xəttatlıq da inkişaf etmişdi. Bu dövrdə kitab nəşrinin olmaması, əsərlərin xəttatlar vasitəsilə yazılması xəttatlıq sənətinin inkişafına səbəb olurdu. XVI əsrin əvvəlindən etibarən Təbriz şəhəri bədii miniatür ustaları geniş şöhrət qazanmışdılar. XVI əsr Təbriz miniatür məktəbinin görkəmli nümayəndələrindən biri, bədii müniatür ustası Sultan Məhəmməd olmuşdur. Onun miniatürləri Sankt- Peterbur, London, Leypsiq, Venetsiya muzeylərində mühafizə olunur. Səfəvilər dövründə Azərbaycanda xeyli ictimai binalar, karvansaralar, hamamlar, ovdanlar, körpülər, məqbərələr və məscidlər tikilmişdir. Ümumiyyətlə, XVI əsr Səfəvilər dövrünün memarlıq abidələri bunlar idi: Qusar Rayonunda Şeyx Cüneyd məqbərəsi (1544-cü il) Şeyx Səfi məqbərəsi Məhəmməd Xudabəndə məqbərəsi Bakının Şərq darvazaları Əlincə çayı üzərində körpü XVI əsrdə Azərbaycan musiqi mədəniyyəti də inkişaf etmişdir. Bu dövrün ən məşhur xanəndəsi Hafiz Lələ idi. 277 Sultan Məhəmməd İsgəndər bəy Münsi Kəmaləddin Behzad XVI-XVII əsrin əvvəlləri Azərbaycanın elm və mədəniyyət xadimləri Həsən bəy Rumlu Füzuli Rəhməti Hafiz Lələ Həqiqi 278 279 280 281 282 283 MÜNDƏRİCAT Ön Söz 2 I BÖLMƏ. İBTİDAİ İCMA QURULUŞU 3 Daş dövrü 4 Tunc və Erkən dəmir dövrü 10 II BÖLMƏ. İLK TAYFA BİRLİKLƏRİ, DÖVLƏT QURUMLARI VƏ DÖVLƏTLƏR İlk tayfa birlikləri 15 Erkən dövlət qurumları 17 Manna dövləti 21 İskitlər (Skiflər) və Azərbaycan 31 III BÖLMƏ. AZƏRBAYCAN MİDİYA VƏ ƏHƏMNİ İMPERİYALARININ TƏRKİBİNDƏ Azərbaycan Midiya imperiyasının tərkibində 33 Azərbaycan Əhəmənilər imperiyasının tərkibində 36 IV BÖLMƏ. ATROPATENA VƏ ALBANİYA DÖVLƏTİ Atropatena dövləti 39 Albaniya dövləti 46 V BÖLMƏ. AZƏRBAYCAN III-VII ƏSRLƏRDƏ Azərbaycanın Sasani imperiyasının tərkibində 61 Atropatena Erkən Orta əsrlərdə 65 Albaniya Erkən Orta əsrlərdə 68 Girdiman dövləti 75 Erkən Orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti 78 VI BÖLMƏ. AZƏRBAYCAN XİLAFƏTİN TƏRKİBİNDƏ (VII ƏSR – IX ƏSRİN ORTALARI) Azərbaycan ərəb işğalları ərəfəsində 82 Ərəblərin Azərbaycanı işğal etməsi 84 Azərbaycan xilafətin tərkibində 90 Azərbaycanda ərəb əsarətinə qarşı azadlıq hərəkatı 96 Xilafət dövründə Azərbaycanın təsərrüfat həyatı 104 Xilafət dövründə Azərbaycan mədəniyyəti 105 VII BÖLMƏ. AZƏRBAYCAN FEODAL DÖVLƏTLƏRİ (IX-XI ƏSRLƏR) Azərbaycanda ilk feodal dövlətlərin yaranması 111 Şirvanşahlar dövləti 112 Sacilər dövləti 115 Salarilər dövləti 117 Rəvvadilər dövləti 118 Şəddadilər dövləti 120 Slavyanların və digər yadellilərin Azərbaycana hücumları 123 284 IX– XI əsrlərdə Azərbaycanda iqtisadi tərəqqi və dirçəliş 130 IX– XI əsrlərdə Azərbaycanda mədəni dirçəliş 139 VIII BÖLMƏ. AZƏRBAYCAN XI – XIII ƏSRLƏRDƏ Azərbaycan Səlcuqların hakimiyyəti dövründə 146 Şirvanşahlar dövləti XI-XII əsrlərdə 152 Atabəylər dövləti 158 XII əsr - XII əsrlərin əvvəllərində Azərbaycanın iqtisadi vəziyyəti 163 Azərbaycan İntibah mədəniyyəti (XI-XII əsrlər) 166 IX BÖLMƏ. AZƏRBAYCAN MONQOLLARIN HAKİMİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ Monqolların Azərbaycana birinci yürüşü ..............................171 Azərbaycanda Xarəzimşah Cəlaləddinin hakimiyyəti 173 Monqolların Azərbaycana ikinci yürüşü 176 Monqolların Azərbaycana üçüncü yürüşü. Hülakülər dövləti 179 Toxtamış xan və Əmir Teymurun Azərbaycana yürüşləri 185 Şirvanşahlar dövləti və Şəki hakimliyi XIII-XIV əsrlərdə 189 XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanın iqtisadi həyatı 193 Qazan xanın islahatları 197 XIII–XIV əsrlər Azərbaycan mədəniyyəti 200 X BÖLMƏ. AZƏRBAYCAN XV ƏSRDƏ Qaraqoyunlu dövləti ...............206 Ağqoyunlu dövləti 216 XV əsrdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi və mədəni həyatı 229 XI BÖLMƏ. AZƏRBAYCAN SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİ (XVI ƏSR – XVII ƏSRİN BİRİNCİ YARISINDA) Səfəvilərin Ərdəbil hakimliyi 234 Səfəvilər dövlətinin yaranması və imperatorluğa çevrilməsi 240 Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin başlanması 245 Səfəvilər dövlətinin daxili vəziyyəti. II Səfəvi-Osmanlı müharibəsi 255 Səfəvilər dövləti XVI əsrin sonlarında. I Şah Abbasın islahatları 263 XVIII əsrin birinci yarısında yeni Səfəvi Osmanlı müharibələri 265 Səfəvilər dövlətinin ictimai-iqtisadi həyatı və mədəniyyət 272 Yüklə 10,44 Kb. Dostları ilə paylaş:
|