Elmi redaktorlar: Əziz Məmmədov

onun məqsədi nailiyyətlərin, uğurlu nəticələrə hansı yollarla nail olmağın 

müəyyən  edilməsindən  ibarətdir.  Ekoloji  proqnozlaşdınrıamn  əsasını 

gələcəkdə  baş  verə  biləcək  bütün  hadisələrin,  proseslərin  daha  dəqiq 

surətdə  əvvəlcədən  axtarış  proqnozlaşdınna  vasitəsilə  müəyyən  etmək 

durur.  Bu  hər  şeydən  əvvəl,  hazırda  müəyyən  sistemlərin  (növlərin, 

populyasiyalarm,  biogesenozlarm,  bütövlükdə  isə  bütün  biosferin) 

mövcudluğunun  və  inkişafının  qanunauyğunluqlarının  yalnız  dərk 

olunmağa  başlaması  bə  hansı  sistemlərin  yalnız  praktiki  olaraq  idarə 

edilməsinə  yenicə  diqqət  verilməsi  ilə  əlaqədardır.  Ekoloji  proqnoz- 

laşdınnanm  əsasında,  hər  şeydən  öncə  gələcək  haqqındakı  infomıa- 

siyaların 3 başlıca mənbəyi durur: 

•

 

məlum  olan  hadisələr  və  proseslərə  analoji  olan  fəlakətlərin  və 

sistemlərin gələcək vəziyyətinin qiymətləndirilməsi; 

•

 

 elmə 

məlum olmayan 

(gizli)  hadisə 

və sistemlərin 

qanunauyğunluqlarının  və  mövcud  infonnasiyalann  vəziyyətinin 

modeli; 

•

 

keçmişdə  aşkar  olunan  və  hazırda  ətraflı  məlum  olan 

tendensiyaların, qanunauyğunluqların gələcəkdə şərti olaraq davam 

etdirilməsi. 

Qeyd edilən həmin 3 

informasiya mənbələri ekoloji 

proqnozlaşdınnamn 3 əsas üsulunu müəyyən edir: 

•

 

ekspert qiymətləndirməsi; 

•

 

ekstrapollaşma və interpollaşma; 

•

 

modelləşdinnə. 

Təbii  proseslərin  proqnozlaşdınimasmm  prinsipləri  və  ümumi 

sxemi.  Ekoloji  proqnozlaşdınnamn  ən  başlıca  və  dəqiq  yanaşma  üsulu 

onun  bəzi  ümumi  prinsiplərinin  işlınib  hazırlanmasından  ibarətdir. 

Gözlənilən səmərəli nəticələrin alınması üçün ən prioritet sayılan prinsiplər 

aşağıdakılar  qəbul  olunur:  1.  Ekoloji  sistemdə  bütün  əlaqələr  mövcud 

olmadığı üçün onların hamısını öyrənmək və ölçmək zəruri hesab olunmur. 

Lakin  ən  çox  zərurət  duyulan  əlaqələri  prinsipial  olaraq  aşkar  etmək 

labüddür və qaçılmazdır. 2. Ekosistemlərin quruluşunun özü, onun ətraflı, 

elmi  əsaslarla  öyrənilməsi  düzgün  proqnozlaşdırıriması  üçün  daha 

vacibdir,  nəinki  ayrı-ayrı  komponentlərin  kəmiyyətcə  xarakteristikası 

(sayı,  biokütləsi  və  s.).  3.  Hər  hansı  bir  dəyişikliyin  baş  verməsi,  başqa 

yerlərdə də dəyişikliklər törədə bilər. 4. Bu və ya digər təsirlərin fəsadları 

ani olaraq baş vermir və tədricən zəifləyir. Bundan başqa, bu və ya digər 

hər hansı bir faktorun təsir effektinin yaranması nəzərə çarpacaq dərəcədə 

gecikə, ləngiyə bilər. 5. Ətraf mühitin 

638 

---

dəyişilməsinin  müəyyən  zaman  və  məkan  çərçivəsində  müvafiq 

dəyişkənliklərə  səbəb  olacağı  strategiyasını  həmişə  sual  altında  qoymaq 

lazımdır.  Zaman  baxımı  aspektində  ekoloji  proqnozlaşdınuada  ən 

xarakterik  proqnoz  -  axtarış  (konkret  vaxt  qoyulmadan),  qısa  müddətli  (1 

aydan 1 ilə qədər), orta müddətli (1 ildən 5 ilə qədər) proqnoz hesab olunur. 

Ekoloji  proqnozlaşdırma  üsullarının  qısa  xarakteristikası.  Ekspert 

(intuitiv)  (Delfı)  üsulu  bir-birindən  asılı  olmayaraq  müxtəlif  ekspertlər 

qrupu  tərəfindən  aparılan  logik  modelləşdinnəyə  əsaslanır,  sonra  isə 

mövqeyi  nisbətətn  yaxın  olan  ,  uzlaşan  qrupların  strategiyasına  müvafiq 

olaraq  alınan  nəticələrin  proqnozlaşdırıriması  zəminində  xüsusi  riyazi 

işləmələr  həyata  keçirilir.  Məsələn,  bu  üsull  hələ  1978-ci  ildə  iqlimin 

dəyişilməsi  dinamikasının  2000-ci  ilə  qədər  proqnozu  tərtib  olunmuşdur. 

İtaliyada  məşhur  “Roma  Klubu”  da  bu  üsulla  analoji  proqnoz 

hazırlanmışdır.  N.F.Reymersin  fikrincə,  bu  hazırlanan  ekoloji 

proqnozlaşdırmamn  72%-i  5  ilə  qədər,  55%-i  isə  6-10  ilə  qədər  özünü 

doğrulda bilir. Ekstrapolyasiya üsulu-ekosistemlərin gələcək vəziyyətinin 

qiymətləndirilməsinin  onların  keçmiş  və  hazırki  vəziyyətinin  təyini  üçün 

aparılan müşahidələrin nəticələri əsasında həyata keçirilməsindən ibarətdir. 

Bu  zaman  ekosistemlərin  xarakteristikasının  dəyişilmə  dinamikasının 

ehtimal olunan qanunauyğunluqlarından istifadə olunur. Bu üsulun nisbətən 

daha  sadə  olması  onun  elmdə  çox  geniş  vüsətlə  tətbiq  edilməsinə  əsaslı 

zəmin yaradıb. Riyazi proqnozlaşdırma üsulunda prosesin gedişi və törədə 

biləcəyi  neqativ  fəsadlar  riyazi  hesablamalar  zəmini  əsasında  müəyyən 

olunur.  Ekoloji  modelləşdinnə-  hər  hansı  bir  ekosistemdə  baş  verən 

proseslər haqqında müvafiq infonnasiyalar toplanması və sistemləşdirilməsi 

çətinlik törətdiyi zaman geniş tətbiq olunan süni modellərin (obyektlərin) 

hazırlanmasından  və  tətbiqindən  ibarətdir.  Mürəkkəb  proseslərin, 

obyektlərin  və  hadisələrin  süni  hazırlanmış  modellərə  istinad  etməklə 

öyrənilməsi və müvafiq infonnasiyalarm toplanması modelləşdinnə adlanır. 

Ekoloji  modelləşdirmə  modellərindən  müxtəlif  məqsədlə  istifadə  olunur 

(şəkil  11.10).  Ekoloji  proseslərin  proqnozlaşdırılması  müvafiq  plan 

əsasında həyata keçirilir (şəkil 11.11). 

639 

---

 

Şəkil 11.10. Təbii proseslərin proqnozlaşdırılmasımn təşkilinin 

ümumi sxemi (V.Reznikov, 1980) 

 

Şəkil 11.11. Modellərin təsnifatı (Denisov V.V. və b., 2002) 

640 

---