Filosofiya uzb

Foma Akvinskiy (1224-1202) mo``tadil realizmning yana bir yirik vakili bo`lib hisoblanadi. 
Foma o`sha davr uchun Arastu natur falsafasini ilohiet bilan birlashtirishga harakat qilgan. Bunda u 
mo``tadil realizm pozitsiyasida turgan va sxolastikaning eng yirik namoyandasi bo`lgan. Uning 
fikricha, natural falsafada tafakkur va Arastu mantiqiy ta`limoti erdamida xudo mavjudligi haqidagi 
haqiqatga erishishi mumkin. 
Fomaning «Ilohiy summalar» asari 3000 maqoladan iborat bo`lib, 600 masalani eritishga 
bag`ishlangan. U ilohietning sistemali baen qilinishi vazifasini bajaradi. «Ilohiy summalar»ning 
birinchi qismi xudoning mavjudligi va borlig`i masalasida bahs yuritadi. Ikkinchi qismi «xudoga qarab 
harakat» haqida hikoya qiladi. 
Akvinskiy ta`limoticha, dune ierarxik narvondan iboratdir. Uning eng quyi qismida er va r 
elementdan iborat bo`lgan hamma narsalar mavjuddir. Odam ruhi xudo va moddiy dune o`rtasidagi 
joyni egallaydi. Duneviy jamiyat tepasida esa, papa boshchiligidagi ilohiy davlat turadi. erdan 
uzoqlashgan sari u ilohiylashib boradi. Sayeramiz dunesinning tepasida farishtalar dunesi mavjuddir. 
Butun koinot tuzilishi uch shaxsni birlashtirgan yagona xudo tomonidan boshqarilib turadi. Akvinskiy 
ta`limotidan keyinchalik «tomizm» oqimi shakllandi va u «neotomizm» tarzida g`arbda hozir ham 
saqlanib qolgan. 
Usha davrning mashhur faylasuflaridan biri Vil`yam Okkamdir (qe0o-qero). Uning fikricha, 
ilohiet aqidalari ratsional (aql) yo`l bilan isbotlanishi mumkin emas. Ular faqat Muqaddas kitob nufuzi 
tufayligina qabul qilinishi mumkin. Bu qarash e`tiqod va tafakkurni bir-biridan ajratardi, ularni omuxta 
qilishni qoraladi. Okkam, shuningdek, universaliylarning ob`ektiv mavjudligini inkor qiladi. Uningcha, 
universaliylar tafakkur tushunchalari uchun faqat ismdirlar. Bu tushunchalarni odam o`z ongida 
yaratgan. Uningcha, alohida odam insonga nisbatan realroq va muhimroqdir. 
Rojder Bekon (1214-1292) ham Okkam mansub bo`lgan oqim vakillaridandir. U o`z haetini 
ilmiy tajribalarga bag`ishlagan. Ular erdamida u tajribaviy fanga asos soldi. Bunday metodni XVII 
asrda Frensis Bekon ishlab chiqdi. Haqiqatni topishda tabiatni tajribaviy o`rganish metodini qo`llash 
nominalistlar qarashlariga to`liq mos kelardi. Nominalistlar va realistlar o`rtasidagi qarama-qarshilik 

---

17
17
o`rta asr sxolastikasining muhim muammolaridan biri edi. Butun o`rta asrlarda sxolastikaning bu 
ikki oqimi o`rtasida kurash ketgan. Sxolastikaning avjga chiqqan davri - 1150 va 1300 yillarda - Foma 
Akviniyskiyning mo``tadil realizm nominaliz ustidan g`alaba qozondi. Lekin 1300 yildan keyin 
cherkov ilohietchilari tafakkurida nominalizm yuqori mavqeni egallay boshladi. Bu ko`p jihatdan 
uyg`onish davri falsafasiga ta`sir ko`rsatdi. Shuningdek, haqiqatga erishishning tajribaviy metodini 
(ratsionalizm) vujudga kelishida katta xizmat qildi.