Həcər Adil qızı Qasımova Elmi redaktor: h e. d., dos. MƏMMƏdov r. F
Yüklə 4,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
qarşısında bu və ya digər aksiyanın qaldırılıb-qaldırılmaması məsələsini həll edə bilər 1 . dövlətin də vətəndaşıdırsa, həmin dövlətə qarşı diplomatik müdafiə verə bilməz”. Bu məsələ ilə bağlı yarana biləcək digər bir problemli vəziyyət şəxsin vətəndaşı olduğu hər iki dövlət tərəfindən eyni zamanda 3-cü dövlətə qarşı diplomatik müdafiə edilməsidir. Bu zaman 3-cü dövlət hansı vətəndaşlığa üstünlük vermək seçimi qarşısında qalır. Belə hal- larda praktikada effektli vətəndaşlıq prinsipi istifadə olunur (Beynəlxalq arbitrajlarda dəfələrlə məsələyə məhz by baxımdan yanaşılmışdır). Adı çəkilən Haaqa Konvensiyasında da məsələyə məhz bu baxımdan yanaşılmışdır. Lakin praktikada bu məsələnin həlli ziddiyyətlidir. Sandrovskinin irəli sürdüyü bu şərtlərlə bağlı bəzi mülahizələrimizi bildirmək istərdik. Ümumi müddəaya əsasən dövlət, yalnız öz vətəndaşlarına və ya hüquqi şəxslərinə diplomatik müdafiə göstərə bilər. Lakin bu qay- dadan istisnalar da mövcuddur. İstisnalardan birincisini Sandrovski özü də qeyd etmişdir ki, bu da dövlətlər arasında rəsmi münasibətlər olmadığı halda onun və onun vətəndaşlarının hüquqlarının müdafiəsinin 3-cü dövlətə həvalə olunmasıdır. Bəzən elə hallara da rast gəlinir ki, dövlət onun vətəndaşlığına malik olmayan şəxslərə də kvazidiplomatik müdafiə təqdim edir. Bu, hər hansı bir dövlətin ərazisində siyasi sığınacaq tapmış şəxslərə aiddir. Onların üçüncü dövlətin ərazisində müvəqqəti olduğu zaman hüqu- qlarının pozulması hallarında bu şəxslərə siyasi sığınacaq vermiş dövlət diplomatik müdafiə təqdim edə bilər. Lakin bu müdafiənin dəqiq hüdud- larının müəyyən edilməsi çox çətindir. Bəzi hallarda effektli vətəndaşlıq prinsipi ikili vətəndaşlığa aid olmayan hallarda da tətbiq olunmuşdur. Məsələn, Beynəlxalq Məhkəmənin baxdığı məşhur Nottebom işində məhkəmə diplomatik müdafiə təqdim edilmə hüququnu məhz ona görə tanımadı ki, maraqlı şəxslə onun vətəndaşı olduğu dövlət arasında gerçək əlaqə mövcud deyildi. Bəzən vətəndaşın məcburi naturalizasiya edilməsi onun əvvəlcə vətəndaşı olduğu dövlətə əsas verir ki, şəxsin diplomatik müdafiəsini qəbul etməsin. Bütün bu deyilənlər ümumi qaydadan istisnalardır və təbii ki, onlar ümumi qaydanı pozmur. Dövlət vətəndaşı olmayan şəxslərə diplomatik müdafiəni, həmçinin bu şəxslər həmin dövlətin xidmətində olduğu hallarda da verir. Onu da qeyd edək ki, bütün bu istisnalar diplomatik müdafiə üçün xarakterik olan hallar deyil. Onlar mütərəddid beynəlxalq adətə əsaslanır. Diplomatik müdafiə təqdim olunması üçün bütün yerli hüquqi müdafiə vasitələrinin tükənməli olması fikri də, bizə görə, kifayət qədər əsaslı deyil və bir çox müəlliflər tərəfindən şübhə ilə qarşılanır 1 . S.V.Çerniçenko bununla bağlı qeyd edir ki, “ümumiyyətlə, diplomatik müdafiə beynəlxalq adət hüququ sferasına aiddir ki, bu da onun tətbiqi zamanı yaranan problemlərin həllini çətinləşdirir” 2 . Bəzən isə əksinə, elə hallar olur ki, şəxsin dövlətin vətəndaşı olması diplomatik müdafiənin verilməsi üçün əsas götürülməsinə kifayət etmir. Belə ki, şəxs eyni zamanda digər dövlətin də vətəndaşı oldu- qda, həmin dövlətə qarşı diplomatik müdafiənin təmin edilməsi qeyri-mümkündür. Bu cür halların yaranmasının qarşısını almaq üçün 1930-cu il aprelin 12-də Vətəndaşlığa dair qanunların kolliziyasına aid olan bəzi məsələlər haqqında Haaqa Konvensiyası qəbul edilmiş- dir. Burada deyilir ki: “Dövlət öz vətəndaşına, əgər o, həmçinin digər 133 Məsələn, Brounli doğru olaraq qeyd edir ki, şəxsin hüqu- qlarının pozulması ilə bağlı işin vəziyyəti barədə informasiyanın verilməsi xahişi ilə rəsmi müraciət etmək – diplomatik müdafiənin ilkin mərhələsi kimi nəzərdən keçirilə bilər və yerli hüquqi müdafiə vasitələrinin tükənmiş olmamasına istinad edilməsi bu xahişin yerinə yetirilməsindən yayınmaq kimi nəzərdən keçirilir 2 . Hətta bu nor- manın mövcud olmasının tərəfdarları belə hesab edirlər ki, birbaşa dövlətə zərər vurulduğu və s. bu kimi hallarda onun tətbiqi qəbuledilməzdir. Bu normanın mövcud olması imkanını şübhə altına qoyan 1 Сандровский К.К. Право внешних сношений. Киев: Вища школа, 1986, с. 114-115 2 Черниченко С. В. Теория международного права. В 2-х томах. Том 2: Старые и новые теоретические проблемы. М.: НИМП, 1999, с. 374 1 Броунли Ян. Международное право. кн. 1. М.: Прогресс, 1971, с. 377-379 2 Yenə orada, s. 378 132 məqamlardan biri də XIX əsrin sonunda Latın Amerikası ölkələrinin xarici şirkətlərlə bağladığı müqavilələrə əlavə edilən kalvo qeyd-şərti idi. Bu qeyd-şərtə əsasən xaricilər müqavilə ilə əlaqədar yaranacaq mübahisələri yalnız yerli dövlətin milli məhkəmələrinə ötürəcəkləri haqda öhdəlik götürürdülər. Yəni əgər adı çəkilən norma mövcud olsa idi, kalvo qeyd-şərtinə ehtiyac qalmazdı. hüququ, onun vətəndaşlarına münasibətdə beynəlxalq hüquq norma- larına hörmət edilməsini təmin etmək hüququnu müdafiə edir”. Beynəlxalq məhkəmənin Barselona şirkəti üzrə işinin qərarında da bu konsepsiya öz təsdiqini tapmışdır. Burada deyilirdi ki, dövlət diplomatik müdafiənin təqdim edilməsini, onun həcmini və həmçinin onun kəsilməsi halını müəyyən edən təkşəxsli hakim qismində nəzərdən keçirilməsidir. Bu planda o, həyata keçirilməsi siyasi və ya digər xarakterli mülahizələrlə müəyyən olunan öz diskre- sion səlahiyyətlərini saxlamış olur. Beləliklə, yerli hüquqi müdafiə vasitələrinin tükədilməmiş ol- masına istinad edilməsi – bütövlükdə diplomatik müdafiənin verilməsinə əngəl deyil, sadəcə olaraq onun hüdudlarının məhdudlaşdırılmasıdır. Lakin biz bu məsələdə Lukaşukun fikri ilə tamamilə razıyıq ki, bu cür konsepsiya insan hüquqlarının mərkəzi yer tutduğu müasir beynəlxalq hüquqa uyğun deyil. Bu baxımdan bir sıra dövlətlərin konstitusiyalarında, o cümlədən, Azərbaycan Respublikasının Kon- stitusiya Aktında vətəndaşların diplomatik müdafiə hüququnun təsbit olunması (maddə 53) bu vəziyyətin dəyişdirilməsində vacib addım- dır. Yerli qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş hüquqi müdafiə for- malarının təqdim edilməsindən imtina olunmasına gəldikdə isə, bu, tam həcmdə diplomatik müdafiənin təqdim olunması üçün əsas şərt kimi götürülə bilər. Çerniçenko “ədalət mühakiməsindən imtina ol- unması” terminini iki mənada fərqləndirir: geniş mənada bu, dövlətin xarici vətəndaşlara və hüquqi şəxslərə aid olan öz beynəlxalq öhdəliklərini pozması, dar mənada isə buna – məhkəmələrə müraciət olunmasını qadağan etmək, işin baxılmasını gecikdirmək, ədalətsiz qərarın qəbul edilməsi və s. aid edir” 1 . Nümayəndəliyin üçüncü funksiyası səfirliyin yerləşdiyi dövlətin hökuməti ilə danışıqların aparılmasıdır (3-cü maddənin 1“ a” bəndi). Diplomatik nümayəndəliklər iki dövlət arasında istənilən məsələlərlə bağlı danışıqların aparılması, razılaşmaların əldə olun- masında mühüm vasitə kimi çıxış edirlər. Nəhayət, sonuncu, dördüncü şərtlə bağlı qeyd etmək istərdik ki, diplomatik müdafiə hüququnun şəxslərə deyil, dövlətə məxsus olması fikri müasir insan hüquqlarının müdafiəsi konsepsiyasına uy- ğun gəlmir. İ.İ.Lukaşuk bu məsələ ilə bağlı yazır ki, “insanın geniş kompleks hüquqlarının tanınıb, ona diplomatik müdafiə hüququnun verilməsindən imtina edilməsini izah etmək çətindir” 2 . Danışıqlar dedikdə səfirliyin, yerli dövlətin xarici işlər nazir- liyi, həmçinin bu ölkədə olan digər dövlətlərin diplomatik nü- mayəndəlikləri ilə adi iş görüşləri, həm də ikitərəfli beynəlxalq müqavilənin işlənib hazırlanması üçün danışıqların aparılması nəzərdə tutulur. Diplomatik müdafiə hüququ nəzəriyyə və praktikada dövlətin diskresion hüququ kimi nəzərədən keçirilir. Yəni, dövlət müəyyən konkret halda diplomatik müdafiə təqdim edib - etməmə məsələsini özü həll edə bilər. Bu konsepsiya bir sıra beynəlxalq məhkəmə orqanlarının qərarlarında da öz təsdiqini tapmışdır. Məsələn, Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin daimi palatasının Mavrommatis işi (1924-cü il) üzrə qərarında deyilirdi: “Öz vətəndaşlarından birinin hüquqlarını müdafiə edən dövlət mahiyyətcə özünə məxsus olan 135 Birinci halda danışıqları səfirin özü deyil, onun tapşırığı ilə nümayəndəliyin diplomatik personalının məsul əməkdaşları aparır. İkinci halda isə, yəni müqavilənin bağlanması haqqında danışıqlar aparılması hüququna səfir yalnız özü malikdir. Azərbaycan Respub- likasının beynəlxalq müqavilələrinin bağlanması, icrası və ləğv edilməsi qaydaları haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun 7- ci maddəsində deyilir ki, Azərbaycan Respublikasının xarici dövlətdəki diplomatik nümayəndəliklərinin başçısı xüsusi səlahiyyət olmadan müvafiq surətdə qəbuledici dövlətlə Azərbaycan Respub- likasının beynəlxalq müqavilələrinin bağlanması haqqında danışıqlar aparmaq hüququna malikdirlər. 1 Черниченко С.В. Теория международного права. В 2-х томах. Том 2: Старые и новые теоретические проблемы. М.: НИМП, 1999, с. 380 2 Лукашук И.И. Международное право. Общая часть. Учебник, М.: BEK, 1996 Müqavilənin imzalanması üçün isə səfirə, artıq qeyd etdiyimiz 134 Yüklə 4,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|