İkinci dünya müharibəsinin abş üçün nəticələri

 
45 
Koreya müharib
əsi nəticəsində  Şimali  Koraya  da  SSRİ-nin 
t
əsir dairəsinə  düşdü.  1954-cü ildə  Şimali  Vyetnam  da  SSRİ-nin 
t
əsiri  altında  sosializm  quruculuğu  yolunu  götürdü.  Fransa Hind-
Çind
ən çıxmalı oldu. Cənubi Vyetnam, Şimali Vyetnam, Kambo-
ca, Laos kimi müst
əqil ölkələr yarandı. ABŞ narahat idi ki, Birma, 
Tailand,  Malaziya, 
İndoneziyada  da  kommunist  hərəkatı  popul-
yarlıq  qazansın.  Belə  olan təqdirdə  ABŞ  Yaponiya,  Tayvan, 
Filippin, Avstraliya v
ə Yeni Zelandiyadan mühafizəedici dövlətlər 
c
əbhəsi təşkil etmək qərarına gəldi. Bu regionun  itirilməsi  ABŞ 
üçün h
əyati əhəmiyyətə malik olan regional ticarət sahəsini itirmək 
dem
ək idi.  
1954-cü ilin aprelin 7-d
ə  Hind-Çin məsələsinə  dair 
Vaşinqtonda keçirilən mətbuat konfransında ABŞ prezidenti Duayt 
Eyzenhauer bu regionda kommunizm t
əhlükəsinin  artması  və 
genişlənməsi faktorunu nəzərə  çatdıraraq  bu  nəzəriyyəni ilk dəfə 
olaraq “domino n
əzəriyyəsi” adını işlətməsi ilə və onun əsas prin-
sipind
ən jurnalistlərin ona ünvanlandıqları suallara cavab vermişdi. 
Cavablardan biri bel
ə idi: “Nəhayət.  Sizlər də geniş və hərtərəfli 
düşünmə imkanları vardır ki, bununla da siz buna prinsip etibarı ilə 
“domino effekti” kimi şərti də olsa ad verə bilərsiniz”. 
C.Kennedi administra
siyası  1960-cı  illərin  əvvəllərində 
Vyetnama müdaxil
ə  etməkdən  bir  sıra  səbəblərə,  ən  başlıcası, 
C
ənubi  Vyetnamın  “domino”dan götürülməməsinə  görə  imtina 
etdi.  
Tarixçil
ərdən Uolt Rostou və Li Knan Yu iddia edirdilər ki, 
Hind  –Çin
ə  ABŞ-ın  müdaxilə  etməsi nəticəsində  SEATO 
ölk
ələrinin birləşməsi(həmrəyliyi)və  bu  regionda  iqtisadi  inkişafa 
nail olmaq üçün birg
ə  əmək sərf etmək üçün əhəmiyyətli  vaxt 
verirdi ki, bu da domino s
əmərəsini  zəiflədən amillərdən hesab 
olunur. Bundan 
əlavə  onlar belə  bir fikir irəli sürürdülər ki, 
“domino  s
əmərəsi”  və  prespektivi məhz bu regionda 1950-ci 
ill
ərdə və 60-cı illərin əvvəllərində yüksək səviyyədə idi. Lakin bu 
effekt 1965-ci ild
ə  İndoneziyada  kommunist  hakimiyyəti 
devrildikd
ən sonra əsaslı sürətdə zəifləmiş və SSRİ süqut etdikdən 
sonra is
ə tamamilə aradan qalxmışdı.  

---

 
46 
“Domino n
əzəriyyəsi” üçün ilk sübutlar 1975-ci ildə Cənubi-
Şərqi Asiyadan  ABŞ  öz  qoşunlarını  çıxartdıqdan  sonra    (Cənubi 
Vyetnam,  Laos v
ə  Kamboca)  kommunist  çevrilişlərin  olması  idi. 
Filippin, 
İndoneziyadakı hadisələr də sübut edirdi ki, kommunistlər 
C
ənubi-Şərqi  Asiyanı  zəbt etməyə  çalışırlar.  ABŞ  da  Vyetnamda 
h
ərbi iştirakını genişləndirməyə başladı. Lakin “domino səmərəsi” 
1965-ci ild
ə sonra, yəni İndoneziyada Kommunist partiyası məhv 
edildikd
ən sonra zəifləməyə başladı.“Domino nəzəriyyəsi” siyasət-
çil
ərin və diplomatların fikrinə görə, son nəticədə SSRİ-nin dağıl-
ması  və  “Soyuq müharibə”nin  qurtarması  ilə  nəticələndi.  Məşhur 
ABŞ  linqvisti  Noam  Xomskinin  fikrincə  “Hədə-qorxu  ən  yaxşı 
nümun
ədir.  Məhz “domino nəzəriyyəsi”nin təsiri  altında  ABŞ 
özünd
ən zəif olan Çili, Vyetnam, Laos, Qrenada, Nikaraqua, Sal-
vador, Qvatemalada v
ə digərlərində xalq hərəkatını yatırdı ki, onlar 
g
ələcəkdə təhlükə təşkil etməsinlər.  
“Domino n
əzəriyyəsi” ancaq regional səviyyədə müvəffəqiy-
y
ət qazana bildi.    Efiopiya,  Qvineya,  Bisau,  Madaqaskar,  Kabo-
Berde, Mozambik, Anqola, 
Əfqanıstan, Qranada, Nikaraquada 70-
ci ill
ərdə  kommunistpərəst rejimlərin  qurulması  bunu  bir  daha 
t
əsdiq etdi.  
Bu n
əzəriyyə həmçinin Qərbi Avropada sol terrorçu qrupların 
f
əallaşmasına  səbəb oldu.  İtaliyada  Aldo  Moronun  öldürülməsi, 
“Qırmızı briqada” tərəfindən keçmiş briqada generalı Ceyms Do-
zerin oğurlanması bunu sübut edirdi. Məhz “domino nəzəriyyəsi” 
əsasında  1973-cü ildə  prezident R.  Nikson hökuməti Çilidə  Sal-
vador Alyende hökum
ətini devirdi. Yenə də həmin nəzəriyyə XX 
əsrin 80-ci illərində Reyqan administrasiyasının Mərkəzi Amerika 
v
ə Karib hövzəsinə müdaxiləsinə haqq qazandırmaq üçün istifadə 
edildi.    
Prezident D.Eyzenhauerin dövründ
ə ABŞ-ın xarici siyasəiti 
ABŞ-da D.  Eyzenhauerin prezidentliyi dövründə  soyuq 
müharib
ədə  iki  sistem  arasında  qarşıdurma    bu  sistemləri təmsil 
ed
ən iki nəhəng dövlət fonunda öz tempi ilə davam edirdi. Lakin 
ABŞ-da Eyzenhauerin prezident seçilməsi  “soyuq müharibə”nin 
abı-havasında az da olsa dəyişikliyin olacağından xəbər verirdi.  

---

 
47 
  
Ağ  evə  gəldikdən  sonra  Eyzenhauerin  qarşısında  duran  ilk 
v
əzifə  Koreyada müharibəni  sona  çatdırmaq  idi.  O  özü  şəxsən 
Koreyaya  getmiş  və  vəziyyətlə  yaxından  tanış  olduqdan  sonra 
dövl
ət katibi C. F. Dallesin və hərbi nazir Ç. Vilsonun etirazlarına 
baxmayaraq 1953-cü ilin iyulunda müharib
əyə  son qoyacaq sülh 
müqavil
əsinin imzalanmasına bilavasitə səbəbkar olmuşdu.   
 H
ələ  Trumenin dövründə  ABŞ-ın  Moskvada  səfiri  işləmiş 
Kennan t
ərəfindən  hazırlanmış  “qarşısını  alma  “siyasəti Eyzen-
hauerin dövründ
ə də öz aktuallığını saxlayırdı. Onun dövründə bu 
siyasi n
əzəriyyə “kütləvi qisas doktrinası” adını aldı. Bu doktrina 
əsasında da ABŞ “soyuq müharibə”nin gedişində bir sıra geosiyasi 
planlar da işlədi.  
 H
ələ  1946-cı  ildə  Fransa ilə  Vyetnam  arasında  başlanan 
müharib
ədə  ABŞ  Fransanı  müdafiə  edirdi.  Eyzenhauer hakimiy-
y
ətə  gəldikdən sonra isə  gələcəkdə  burada öz siyasi nüfuzunu 
gücl
əndirmək, möhkəmləndirmək və kommunizm təhlükəsi ilə mü-
bariz
ə aparmaq üçün ABŞ cənubi Vyetnama və Hind-Çinin digər 
ölk
ələrinə  həm maddi, həm də silah-sursatla kömək etməyə başla-
dı. Bundan əlavə, bu regiona ABŞ hərbi məsləhətçiləri və müfət-
tişləri də göndərilmişdi.  ABŞ tərəfi yaxşı başa düşürdü ki, SSRİ 
bu regionda olan ölk
ələri, xüsusilə də Şimali Vyetnamı ən müasir 
silah il
ə təchiz edir və təyyarəçi kadrları hazırlayırdı. ABŞ-da bir 
sıra  dövlət xadimləri  başda  C.F.Dalles olmaqla Şimali  Vyetnama 
h
ətta  atom zərbələrinin endirilməsini  də  təklif  etmişdi.  Lakin 
prezident bundan imtina ed
ərək  qeyd  etmişdir  ki,  bu  ərazilərin 
bombalan
ması  nə  bu regionda,  nə  də,  ümumiyyətlə, dünyada 
“soyuq müharib
ə”yə  son qoya  bilməz.  Beləliklə,  ABŞ  Fransa 
t
ərəfindən Vyetnama verilən müstəqilliyi dəstəklədi.  
1954-
cü il sentyabrın 6-8–də Malinada keçirilən müşavirədə 
bilavasit
ə  ABŞ-ın  təşkilatçılığı  ilə  İngiltərə,  Fransa,  Avstraliya, 
Yeni Zelandiya,  Filippin,  Tailand v
ə  Pakistanın  iştirakı  ilə 
müşavirə keçirildi. Konfransda ABŞ-ı Dalles təmsil edirdi. Konfra-
nsın  çağrılmasının  əsas səbəbi bu ərazilərin kommunist təhlükəsi 
p
ərdəsi ilə Sovet təhlükəsindən qorumaq və bu ölkələri bir hərbi-
siyasi blok ç
ərçivəsində  birləşdirmək idi.  Konfransın  sonunda 
SEATO adlanan h
ərbi-siyasi təşkilat  yaradılıdı. ABŞ  konqresi bu 

---