Kamran qəDİRLİ ulduzlar dəNİZİ
Yüklə 320,02 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QEYD ÜÇÜN _________________________________________ _________________________________________
- _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________
- _________________________________________ _________________________________________
69 nir. Bu fikir Əl-Həcc, Əs-Səcdə, Əl-Məaric surələ- rində çox gözəl əks olunub: “...Rəbbinin dərgahında bir gün sizin say- dığınızın min ili kimidir” (Əl-Həcc, ayə 47), “O, göydən yerə qədər olan bütün işləri idarə edir. Son- ra həmin işlər sizin saydığınızın (dünya ilinin) min ilinə bərabər olan bir gündə (qiyamət günündə) Ona (Allah dərgahına) yüksələr” (Əs-Səcdə, ayə 5), “Mələklər və ruh (Cəbrail) onun dərgahına (dünya ili ilə müqayisədə) müddəti əlli min il olan bir gündə qalxarlar (“Əl-Məaric”, ayə 4). Bu ayələrdə zaman ölçüsünün məkan daxi- lində müxtəlif olması fikri önə çəkilmişdir. İnsan- ların saydıqları günlərin, illərin Allah dərgahında bizə məlum olmayan başqa ölçülər əldə etdiyi bil- dirilir. Ona görə də, “göylərin, yerin və onlar ara- sında olanların” 6 günə yaradılması heç də təəccü- blü olmalı deyil. Quranda “Göylərin, yerin və onlar arasında olanların” yaradılması ilə bağlı digər ayələrdə də məlumatlar verilir. “Biz göyləri, yeri və onlar arasın- da olan hər şeyi yalnız haqq ədalətlə yaratdıq...” (Əl- Hicr, ayə 85), “Göylərdə və yerdə, onların arasında və torpağın altında nə varsa Onundur” (Taha, ayə 6), “Biz göyü, yeri və onların arasında olanları oyun- oyuncaq yaratmadıq” (Əl-Ənbiya, ayə 16).
70 Göründüyü kimi, müxtəlif surələrdə yerlə göy arasında daha nələrinsə olmasına diqqət çə- kilir. Yalnız XX əsrdə astronomlar böyük teleskop- lar vasitəsilə kainatda boşluq hesab etdiyimiz fəza- nın heç də boş olmadığını, ulduzlar və qalaktikalar arası fəzada qaz-toz zərrəciklərinin varlığını sübut etdilər. Böyük ölçülərə malik olan bu qaz-toz his- səciklərində o qədər kütlə yığımı vardır ki, onlar nəinki bir ulduzun, hətta milyonlarla ulduzun və qalaktikanın yaranmasına kifayət edər. Alimlərin tədqiqatları göstərir ki, Yer şəraitində bir çox ağır metalların, o cümlədən dəmirin əmələ gəlməsi qeyri-mümkündür. Günəşin istiliyi belə, də- mir elementinin əmələ gəlməsi üçün yetərli deyil. Bu- nun üçün bir neçə milyon dərəcə istilik lazımdır. On- da belə bir sual ortaya çıxır ki, dəmir necə yaranmış, hardan meydana gəlmişdir? Bu barədə “Qurani-Kə- rim”in Əl-Hədid surəsinin 25-ci ayəsində çox dəqiq ifadə işlədilmişdir. “Biz dəmiri də endirdik ki, onda böyük bir qüvvət və insanlar üçün faydalar vardır”. “Qurani-Kərim”in araşdırıcıları buradakı “endirilmə” sözünü, məhz dəmirin göydən yerə endirilməsini Allah tərəfindən endirilməsi kimi izah edirlər. “Sən pak və müqəddəssən! Sənin bizə öyrətdik- lərindən başqa biz heç bir şey bilmirik. Hər şeyi bilən, hökm və hikmət sahibi Sənsən” (Bəqərə, ayə 32). 71
Bu kitabın yazılması üçün çoxlu vaxt lazım oldu. Mən tez-tez ədəbiyyatlara, astronomiyaya aid dərsliklərə, hətta rus dilində yazılmış kitablara mü- raciət edir, bunlarla yanaşı ensiklopediyalardan də- yərli məlumatlar əldə edirdim. Bu məlumatları əldə edərək Nizami Gəncəvinin, Nəsrəddin Tusinin, Bəhmənyarın, Fərabinin, Əli Quşçunun, Uluqbəyin və digər görkəmli insanların astronomiyaya, riyaziyyata, fəlsəfəyə, kainata aid dəyərli fikirlərini öyrənib onların həyatı ilə tanış oldum. Nizaminin dəyərli misraları ilə desək:
nə qədər kitab var belə,
Çalışıb, əlləşib gətirdim ələ. Oxudum, oxudum, sonra da vardım,
Hər gizli xəznədən bir dür çıxartdım.
Bu dürü də çıxartmaqda mənə atam kömək etdi. Mən bu kitabı yazmaqla çox dəyərli kəlamlar və önəmli məlumatlar əldə etdim. Kitabları mütaliə edib, oradan fikirləri analiz etməyi öyrəndim. Kitabın yazılması üçün mənə kömək edənlərə adamlara, başda atam olmaqla hamısına təşəkkür edirəm.
72 Sən demə, kitab yazmaq elə də asan iş deyil- miş. Bir suala cavab tapmaq üçün onlarla kitab oxumaq lazım gəlirmiş. Müxtəlif kitab-jurnallarda- kı, ensiklopediyalardakı, internet səhifələrindəki, “Qurani-Kərim”dəki kainata aid fikirləri araşdır- maq, analiz etmək, cəmləşdirmək və onlarla bəra- bər öz fikirlərini də araya gətirmək əziyyətli iş imiş.
Xəzinə axtarmaq istəsə biri,
Gərək unutmasın çətinlikləri. (N. Gəncəvi) 73
İNSANLAR
Albert Eynşteyn (1879-1955) – alman fiziki, Nobel mükafatı laureatı. Onun ən mühüm elmi nailiyyəti nisbilik nə- zəriyyəsidir. Bu ona dünya şöhrəti qazandırmışdır. Xüsusi nis- bilik nəzəriyyəsi müasir zərrəciklər nəzəriyyəsində və nüvə fi- zikasında, ümumi nisbilik nəzəriyyəsi isə astronomiyada və kosmologiyaya aid problemlərin həllində mühüm rol oynayır. Aristotel (b.e.ə. 384-322) – qədim yunan filosofu, ensi- klopediyaçı alim. Aristotel təbiətşünaslıq, tarix, məntiq, etika və b. elmlərə aid əsərlər yazmışdır. Aristotelə görə Yer dünya- nın mərkəzində yerləşir və sferik formadadır
Bəhmənyar ibn Mərzban Əbülhəsən ( ? – 1066 ) – Azər- baycan filosofu. O, İbn Sinanın şagirdi və davamçısıdır. Bəh- mənyar hərəkət, məkan və zaman kateqoriyalarının şərhini vermiş, onların vəhdətini, bir-birindən ayrılmazlığını gös-tər- mişdir. O, fəlsəfəyə aid bir çox əsərlərin müəllifidir. Biruni (973-1048) – Əbu Reyhan Məhəmməd İbn Əhməd əl-Biruni əl Xarəzmi, ensiklopediyaçı özbək alimi. Bir- uni riyaziyyat, fizika, astronomiya, coğrafiya, mineralogiya və d. elmlərə aid 150-dən çox əsər yazmışdır. Eratosfen Kirenli
(b.e.ə. 276-194) - qədim yunan alimi. Riyaziyyatda sadə ədədlərin toplanması üçün üsul vermişdir. Yer meridianını ilk dəfə ölçmüşdür. Xronologiya, astronomiya, ədəbiyyat, fəlsəfə və musiqiyə dair əsərləri vardır. Əli Quşçu (1400-1474) – tanınmış türk astronomu. Doğulduğu yer məlum deyil. İlk təhsilini Səmərqənddə aldıq-dan sonra Uluqbəydən riyaziyyat və astronomiyanı öyrənmiş, Səmərqənd rəsədxanasının müdiri təyin olunmuşdur. Fərabi (870-950) – Əbu Nəsr Məhəmməd İbn Məhməd Əl-Fərabi Orta Asiyanın Fərab şəhərində doğulmuş və oranın
74
alimi hesab edilir. Deyilənlərə görə, yetmişə qədər dil bilirmiş. Aristoteldən sonra ikinci o tanınırdı. İbn Sina (980-1037) – Əbu Əli Hüseyn İbn Abdullah, ensiklopediyaçı Orta Asiya alimi, filosof, həkim, təbiətşünas. Onun ərəb və fars dilində 250-yə qədər əsəri dövrümüzə qədər gəlib çıxmışdır. İbrahim Haqqı Həzrətləri (1703-1780) – türk alimi. O, tibb, riyaziyyat və əsasən də astronomiya ilə dərindən məşğul olmuşdur. İbrahim Haqqı Həzrətləri kainatın Allah tərəfindən yaradıldığını Quran ayələri əsasında sübut edirdi. Kopernik Nikolay (1473-1543) – polyak astronomu, helio- sentrik nəzəriyyənin tərəfdarı. Kopernik Ptolomeyin geosentrik nəzəriyyəsini antik astronomiyanın görkəmli mü-vəffəqiyyəti kimi qeyd etmiş, lakin onun səhv olduğunu söyləmişdir. Kopernikin tədqiqatlarının nəticələri “Göy sferasının dolanması haqqında” əsərində cəmlənmişdir. Qalileo Qaliley (1564-1642) – italyan fiziki, mexanik, astronom və filosof, Kopernikin davamçısı. Qaliley 1609-cu ildə 3 qat, daha sonra isə 32 qat böyüdən teleskop düzəltmişdir. Bunun vasitəsilə Yupiterin dörd peykini, Ayın səthindəki dağları, Günəşin fırlanmasını və ondakı ləkələri kəşf etmişdir. Qaliley müəyyən etmişdir ki, Qalaktika külli miqdarda ul- duzdan ibarətdir. Bu müşahidələr Aristotelin “İdeal qübbəsini” alt-üst etdi. “Ulduzlara dair xəbərlər” əsərinə və teleskopun ixtirasına görə Qaliley Roma Elmlər Akade-miyasına üzv se- çildi.
Leonardo da Vinçi (1452-1519) – böyük italyan rəssamı, heykəltəraş, riyaziyyatçı, mexanik və mühəndis. Leonardo da Vinçi “Mono Liza” (“Cokonda”), “Müqəddəs Anna Məryəm və körpə İsa ilə”, “Xaç suyuna çəkilən İoann” və digər tabloları ilə məşhur olmuşdur. Fizikanın ən müxtəlif sahələr- ində mühüm kəşfləri vardır. Teleskopun, müxtəlif uçan apa- 75 ratların, paraşütün və s. konstruksiyalarını vermiş, anatomik tədqiqatlarla məşğul olmuşdur. Nəsrəddin Tusi (1201-1274) – Məhəmməd İbn Həsən, ensiklopediyaçı Azərbaycan alimi, Marağa astronomiya rəsəd- xanasının yaradıcısı. Tusi astronomiya, riyaziyyat, xüsusən həndəsə, coğrafiya, tibb, mineralogiya və b. elmlərə aid dəyərli əsərlərin müəllifidir. Nizami Gəncəvi (1141-1209) – dahi Azərbaycan şairi və filosofu. Əsl adı İlyas Yusif oğludur, Nizami isə onun təxəllü- südir. Azərbaycanın Gəncə şəhərində anadan olmuş, həmin şə- hərdə təhsil almış, yaşayıb yaratmış və Gəncədə də vəfat et- mişdir. Platon (b.e.ə. 428-348) – qədim yunan filosofu, əsl adı Aristokladır. Sokratın tələbəsi, Aristotelin müəllimi olmuşdur. 30-a qədər fəlsəfi dialoq və məktubun müəllifidir. Ptolomey Klavdi ( ≈87-165) – qədim yunan alimi, dünyanın geosentrik sisteminin banisi. O, ömrünün çox hissə- sini İskəndəriyyədə keçirmiş, burada astronomik müşa-hidələr aparmışdır (127-151). Əsərləri astronomiyanın, coğ-rafiyanın, optikanın inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Ən mühüm əsəri 13 kitabdan ibarət “Almagest”dir. N.Tusi bu əsəri yenidən işlə- yərək “Təhrif əl- Məcəsti” əsərini yazmışdir. Tit Lukretsi (b.e.ə. I əsr) – gədim Roma şairi, materialist filosof. Lukretsiyə görə kainat dəyişməz, bölünməz, bir-birin- dən çəki və formasına görə fərqlənən ilkin maddi və əbədi cismlərdən ibarətdir. Lukretsinin ideyaları İntibah dövrünün materialist fəlsəfəsinin inkişafına təsir göstərmişdir. Uluqbəy (1394 - 1449) – Məhəmməd Tarağay, tanınmış özbək astronomu, riyaziyyatçı. Teymurilər xanədanının hökm-darı olan Uluqbəy Səmərqənddə məşhur rəsədxana yarat-mışdır. Alimlərin cəm olduğu bu rəsədxanada dünyada ilk dəfə olaraq dəqiq ulduz cədvəli yaradılmışdır. .
Əlavə
Ulduz bürclərinin adları
созвездий Ulduz
bürclərinin adları
Наименование созвездий
1 2 3
4 Andromeda Arabaçı Balıqlar Balina Böyük Ayı
Böyük Köpək Buğa Buqələmun Cənub Üçbucağı Canavar Cənnət Quşu
Cənub Balığı Cənub Hidrası Cənub Xaç Cənub İlanı Cənub Tacı
Dayça
Delfin Dolça
Dovşan Durna
Eridan Əjdaha
Əkizlər Əqrəb
Андромеда Возничий Рыбы Кит
Большая Медведица Боьшой Пес Телец
Хамелеон Южный
Треугольник Волк
Райская Птица
Южная рыба Южная Гидра Южный Крест Южный Змей Южная Корона
Жеребенок Дельфин
Водолей Заяц
Журавль Эридан
Дракон Близнецы Скорпион Heykəltəraş Hidra Hindli
İlan İlandaşıyan Kasa Kassiopeya Kərtənkələ Kiçik Ayı
Kiçik Köpək Kiçik Şir Kil
Kompas Qalxan
Qarğa Qartal
Qız Qızıl Balıq Qoç Qu
Qurbangah Lira
Mikroskop Milçək
Mişar Şəbəkə
Şimal Tacı Şir
Скулпьтор Гидра
Индеец Змея
Змееносец Чаша
Кассиопея Ящерица
Малая Медведица Малый Пес Малый Лев Киль Компас
Щит Ворон
Орел Дева
Золотая Рыба Овен
Лебедь Жертвенник Лира Микроскоп Муха Резец
Сетка Сев. Корона Лев
77 Feniks Göyərçin Göyərtə
Günyə Herkules Naxırçı Nasos
Oğlaq Ox
Oxatan Oktant
Onikiulduz
Orion Peqas Persey
Pərgar Rəssam
Saat Sefey
Sekstant Sentavr
Феникс
Голубь Корма
Наугольник Геркулес Волопас Насос
Козерог Стрела
Стрелок Октант
Столовая Гора
Орион Пегас
Персей Циркуль
Живописец Часы
Цефей Секстант Центавр Soba
Tazılar Teleskop Təkbuynuz Tərəzi
Tovuz Tukan
Tülkü Uçan Balıq Üçbucaq Vaşaq
Veronikanın Saçları Yelkən Zürafə
Печь
Гончие Псы Телескоп Единорог Весы
Павлин Тукан
Лиса Летучая Рыба Треугольник Рысь
Волосы Вероники Паруса Жираф
78
1. Abçik V. Kapitan Nemonun torpedası. Bakı, 1984. 2. Ayna uşaq ensiklopediyası: “Elm və texni- ka”, “Kosmos”, “Yer kürəsi”, “Ulduzlar”. Bakı, 2004.
3. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. II, III, V, VI, VII cildlər. Bakı, 1980. 4. Dubrovitski İ., Orlov V. 33 suala 33 cavab. Bakı: Uşaqgəncnəşr,1962. 5. Qurani-Kerim və türkce açıklamalı tercü- mesi. Ali özek başkanlığında. Suudi Arabistan Krallığı. Medine, 1987. 6. Qurani-Kərim. (Azərbaycan dilində) / Tər- cümə edənlər: Ziya Bünyadov, Vasif Məm-mədəli- yev. Bakı,1992. 7. Harun Yəhya. Quran möcüzələri (Türkcə- dən çevirəni Elşad Nuri). 8. Mahmudov E. Ulduzlar yolumuzu gözlə- yir. Bakı,1975. 9. Nəsrəddin Tusi. Əxlaqi Nasir. Bakı,1989. 10. Nizami Gəncəvi. Yeddi gözəl, İskəndər- namə, Leyli və Məcnun, Xosrov və Şirin. 11. Sədi Boraq. Yüz böyük türk. / Türkcədən tərcümə. Bakı, 1991.
79 12. Uşaq ensiklopediyası.Bakı,1988. 13. Vorontsov-Velyaminov B. Astronomiya. Dərslik. Bakı, 1967. 14. İnternet səhifələrindən məlumatlar: http://ru.wikipedia.orq/wiki; http://www.zvezdi-oriona.ru/177267.htm; http://www.newsru.com/world/06mar2007/
quasar_galaxy:html; http://www.kruqosvet.ru/articles ; http://www.orexca.com/rus/people- uzbekistan11.shtml ; http://www.cultinfo.ru/fulltext/ 1/001/008/119/265.htm; http://www.astro.alfaspase.net/spr/rec/34_01.htm ;
http://astro.aznet.org/tusiaz.htm ; http://www.gamoh.org/tusi.html ; http://www.astronet.ru/db/map/ ; http://www.astronet.ru/db/msj/ ; http://astro.pu.ru./asatro/win/gallery/photo . http://astrosite.narod.ru/sters.html. 15. Ассовская А.С. Гелий на земле и во Вселенной. Ленинград, 1984. 16. Зигел Ф.Ю. Астрономическая Мозаи- ка. Москва, 1987. 17. Климишин И.А. Релятивистская Ас- трономия. Москва, 1989.
80
(перевод с английского). Москва, 1985. 19. Новиков И.Д. Эволюция Вселенной. Москва, 1990. 20. Прошлое и будущее Вселенной. Соста- витель Морозова А.Д. Москва, 1986. 21. Школьный астрономический кален- дарь на 1981/82 учебный год. Москва, 1981.
81
Kitabın yazılma səbəbi…………………………...7 Nəhayətsiz dəniz …………………………………9 Ulduz nədir? Ulduz necə olur?………………….13 Ulduzlar niyə işıq saçır?………………………...19 Ulduzlar niyə toqquşmur?………………………22 Günəş niyə yanıb qurtarmır? …………………...23 Qalaktikalar haqqında. Bizim qalaktika………...25 Ulduzlar ətrafında planetlər……………………..35 Kainat sonsuzdurmu? Sonsuzluq nədir? ………..38 Yer Günəşin, Günəş Qalaktikanın mərkəzi ətrafına fırlanır. Bəs sonra...? ………………….40 Kainat necə yaranıb? …………………………...42 Böyük partlayışa qədər …………………………46 Kainatın öyrənilməsi …………………………...47 Kainatın öyrənilməsində türk alimlərinin rolu …52 Qurani-Kərim kainat haqqında …………………66 Son söz ………………………………………….72 Kitabda adları çəkilmiş məşhur insanlar ……….74 Əlavə ……………………………………………77 Ədəbiyyat ………………………………………79 82
_________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ Yüklə 320,02 Kb. Dostları ilə paylaş:
|