LüĞƏTDƏ gedəN İXTİsarlar

yıxmadım, gənc olduğun üçün rəhmim gəldi 

(H. Abbaszadə); SƏRMƏK Onu [qarını] sər­

dilər  yerə  (M.Rzaquluzadə);  KÜRƏYİNİ 

YERƏ  VURMAQ/QOYMAQ  [Həmid:] 

Tək  o  demir,  hamı  danışır  ki,  kim  Çopur 

Abdullanın  kürəyini  yerə  vurarsa,  tezliklə 

pəhləvanı aradan götmürlər (H. Abbaszadə); 

BASMAQ.

2. YIXMAQ Bir gündə yıxdıq çarı; Çox­

dan əlimizdədir; Səadətin açarı (M.Rahim); 

DEVİRMƏK  ...Üç  yüz  illik  Romanovlar; 

Səltənətini devirən; milyonlarla heyat verən; 

İşıq verən insan odur (R.Rza).

3. yıxmaq bax dağıtmaq

yırğalanmaq bax 1. tərpənmək 1; 2. yel­

lənmək 1

1.  YIRTICI  O,  qızını  yırtıcı  bir  canavar 

pəncəsindən  zorla  almış  kimi  idi  (M.Hü­

seyn);  ALICI  fyalnız  quş  haqqında)  Yolun 

ortasına bir nal qırığı düşmüşdü. Kiçikbeyim 

uzaqdan  bunu  gördü;  çapa-çapa  yaxınlaş­

dıqda, 

alıcı quş sürəti ilə enib, nalı qaldırdı 

(Çəmənzəminli);  VƏHŞİ  Neçə-neçə  qarlı 

qış  gecələrində  o,  sinəsini  bu  qayalar  sıxıb 

ovun  bərəsinə  gəlməsini  gözləmiş,  hətta 

vəhşi  heyvanlarla  da  vuruşmalı  olmuşdur 

(M.İbrahimov).

2. yırtıcı bax zalım

I  1.  YIRTIQ  (köhnəlib  dağılmış)  Hara­

dasan  ay  qız?  Yırtıq  corabları  tikirəm  ana 

(M.Rahim); MÜNDƏRİS (arx.) ..iki sahib­

siz uşaq, biri səkkiz, biri altı yaşında, mün- 

dəris  və  çirkin  paltarda  (C.Məmmədqulu- 

zadə); DİDİK, SÖKÜK.

2. yırtıq bax deşik 1

II  yırtıq bax dəbə

yırtmaq bax 1. deşmək; 2. parçalamaq 2

1. YİV, OYUQ

2. YİV (tüfəngdə), XIR

YİVSİZ, XIRSIZ

YİYƏ O zaman ayrılanda nə təhər oldusa, 

Durmuş  xali  yer  yiyəsi  oldu  (Mir  Cəlal); 

AĞA (köhn.) İnsan bütün varlığının ağası­

dır, hakimidir (M.İbrahimov); ƏHL (adətən 

tərkiblərdə işlədilir) Dərd əhliyəm, qəm hər-

Yıxmaq

408

fıni qanaram (M.P.Vaqif); ƏRBAB (köhn.) 

Əmlak  bizimdirse,  əyalət  də  bizimdir; 

Divan  bizim,  ərbabi-hökumət  də  bizimdir 

(M.Ə.Sabir); MALİK (köhn.) Qanuni qabağa 

verib saymazyana hovuzların, çadırların qa­

bağından ötüb keçər, tanış malikhr və tacir­

lərlə yüngülcə salamlaşar, dodaqlarında ağır 

təbəssüm, iri başını yırğalaya-yırğalaya uzaq­

laşardı... (F.Sadıqzadə); SAHİB [Qızlar] qız 

vaxtı dədələrinə “ağa” deyərdilər, arvad ol­

duqda ərlərini “sahib” adlandırırlar (Çəmən­

zəminli).

YİYƏLƏNMƏK  [Durmuş;]  Qoy  böyük 

qardaş bağa yiyələnsin (Mir Cəlal); MƏN- 

GİRLƏMƏK  [Tahir:]  Keçən  səfər  idarəyə 

ev verəndə də hamısını özünüz nəngirlədi- 

niz (Anar); SAHİB OLMAQ [Qadın] içəri­

sində yaşadığı evə sahib oldu (S.SAxundov); 

SAHİBLƏNMƏK  Qiymətli  kamana  sa­

hiblənmək  üçün  hər  kəs  qüvvətini  sınadı 

(M.S.Ordubadi);  AĞALANMAQ  (qeyri- 

qanuni yolla sahib olmaq). 

yiyəsiz bax sahibsiz 

yoğun bax 1. kök I; 2. qalın 1 

YOĞUNLAŞM AQ (müxtəlif mənalarda) 

[Qafar:] Görürsən mən necə yoğunlaşmışam 

(H.Abbaszadə); QALINLAŞMAQ Zorxana 

Milinin başı nazik idi, lakin getdikcə qalın­

laşırdı (H.Sarabski); ŞİŞMƏK (nıəc.) Elə ki 

taxıldı  bumuna  çeşmək;  Qocalıq  əl  verib, 

dəxi nə şişmək (M.P.Vaqif); KÖKƏLMƏK 

(bax),  YOĞUNUMAQ,  ZIRPILAŞMAQ. 

yoğurt  bax  qatıq 

yox bax xeyr

1. YOXLAMAQ,  İMTAHAN  ETMƏK/ 

ELƏMƏK  Yenidən  istədi  etsin  imtahan; 

Kükrəyib dedi: - Ey igid qəhrəman; Bir bəla 

kəsildin dərdli başıma (A.Şaiq).

2. YOXLAMAQ [Vahid:] Məmməd da­

yıya neçə dəfə dedi ki, əşi, ölkə dorəbeylik 

deyil, belə olmaz axı, gəlib yoxladar biabır 

olarıq (Ə.Qasımov); ARAŞDIRMAQ [Xə- 

fiyyələr]  Küçədə  gedən  arvadların  bağla­

malarını..  araşdırırdılar  (M.S.Ordubadi); 

TƏFTİŞ ETMƏK/ELƏMƏK [Qətibə] hər

Yoxlamaq

---

saat  onun  səhhətini  soruşur,  sarayının  inti­

zamını  yoxlayır,  xidmətçilərin  kimliyi  və 

təmizliyinin keyfiyyətini təftiş edir ve oğlu­

nun qeydinə qalan bir ana kimi hərəkət edirdi 

(M.S.Ordubadi).

3.  YOXLAMAQ  Babasil  xəstəliyi  guya 

iki  xassəyə  də  istinad  edə  bilərmiş.  Bunun 

üçün  xəstəni  yoxlayırlar  (Çəmənzəminli); 

MÜAYİNƏ  ETMƏK Onu həkimlər  müa­

yinə etdilər (B.Bayramov); MÜAYİNƏDƏN 

KEÇİRMƏK  Təcili  yardıma  gedən  həkim 

onu müayinədən keçirdi (M.Hüseyn).

4. YOXLAMAQ, SINAMAQ, SINAQ­

DAN KEÇİRMƏK, TƏCRÜBƏDƏN KE­

ÇİRMƏK

5. yoxlamaq bax yoluxmaq I

1.  YOXSA  [Sərvər:]  Yaz  mən  deyəni, 

yoxsa  beynini  toz  eyləyərəm  (Ü.Hacı- 

bəyov);  ƏKS  SURƏTDƏ  [Müəllim:]  Əks 

surətdə rəftarım tamamilə başqa cür olacaq­

dır (C.Cabbarlı); ƏKS TƏQDİRDƏ.

2. yoxsa bax bəlkə

YOXSUL  Çərkəz  yoxsul  bir  adam  idi 

(M.Hüseyn);  AC  (məc.,  dan.)  [Mərdan:] 

...Mən  qızımı  elə  açlara  verə  bilmərəm 

(A.Şaiq); AYAQYALIN (məc.) Bir də gö­

rürsən  getdi.,  əsil-nəcabəti,  adı-sanı  bilin­

məyən  bir  ayaqyalının  qızını  aldı  getirdi 

evinə  (Əfqan);  BİÇİZ  (köhn.)  Sonra  [şah] 

üzün  hərəmlərə  tutub  xitab  elədi:  -  Men 

əfradi-nasdən  bir  fağır  və  biçiz  kimsəyəm 

(M.F.Axundzadə); BİNƏVA Yadə salın so­

yuqda yatan binəvaları (M.Ə.Möcüz); ÇIL­

PAQ (məc.,  dan.) [Leyla:] Xalq acdır, çıl­

paqlar,  yemək  axtarır  (M.S.Ordubadi); 

DƏRVİŞ  (məc.)  [Kərimxan:]  Nə  rəhmət 

olacaq,  dərvişin  olanından  (M.İbrahimov); 

FAĞIR/FƏQİR Məşğuldular buxarı kəna­

rında  işrətə;  Əmma  fəqirlər  soyuq  evlərdə 

titriri (M.Ə.Möcüz); GƏDA (köhn.) Şah ola, 

gəda  ola,  divanə,  ya  əhli  nizam;  Etməmiş 

məqsudinə aləmdə heç erbabi-nam (M.V.Vi- 

dadi);  KASIB  [Xosrov:]  Kasıbı  isə  kasıb 

olduğuna  görə  hər  addım  başı  söyür,  təhqir 

edirlər,  ona alçaq nəzərlə  baxırlar (M.İbra­

Yoxlamaq

himov); KASIB-KUSUB (yoxsullar) [Əmir- 

aslan  ağa:]  O,  nizami  qoşun  deyil,  əlsiz- 

ayaqsız,  aciz,  kasıb-kusublardan  toplanmış 

dəstədir  (S.S.Axundov);  QAR.NIAÇIQ 

(məc., təhqir kimi işlədilir) [Matəmxan:] Bab 

olmayan bir qarnıaçıqla qohum olmaq mə­

nim işim deyildir (S.Rəhimov); LÜT (məc.) 

Getdi  əldən  qızıllarım,  getdi;  Lütəm  artıq 

bütün  varım  getdi  (S.Rüstəm);  1ÜT-MÜT 

(məc.) Ey mənim yolçu, dilənçi, liıt-miit qar­

daşlarım!  (C.Məmmədquluzadə);  YOLUQ 

(məc.)  Yolıığun  nəyi  var,  suluğanə  versin? 

(Ata. sözü); TAVANASIZ.

YOXSULLAŞMAQ  [Xaqani:]  Şamaxı 

bazarı  zəngin  bazardır;  Əfsus,  voxsullaşır 

get-gedə  bir  az  (M.Rahim);  ƏLİ  AŞAĞI 

DÜŞMƏK  [Şərəf  xanım:]  Uşaqlar  artıbdır. 

Kişinin de əli aşağı düşmüşdür (S.S.Axun­

dov); KASIB DÜŞMƏK [Hacı Mehdi:] İndi, 

fələyin  beli  sınsın,  çarxı  tərs  dem  dü,  kasıb 

düşdiik  (Ə.Haqverdiyev);  KASIBLA(Ş)- 

MAQ [İlyas:] Bir az kasıbladıq (M.Hüseyn); 

LÜTLƏŞMƏK  (məc.)  Onlar  varlanmaq 

əvəzinə daha da liitləşir.. (M.Hüseyn).

YOXSULLUQ  [Safo:]  Yoxsulluğun  üzü 

qara  olsun  (S.Rohimov);  BİÇİZLİK  [Ağa 

Mərdan:]  Çün  sərbaz  taifəsi  biçklikdən  bir 

növ fırqeyi-suala daxildir (M.F.Axundzadə); 

BİNƏVALIQ Ərz eylədi rəfü bimvalıq; Ev- 

ev gəzib eylədi gədalıq (Füzuli); EHTİYAC 

Şirəli  də  başqaları  kimi  yoxsulluq,  ehtiyac 

içində böyümüşdü (M.Hüseyn); KASIBÇI­

LIQ  Kasıbçılıq  [Tükəzban]  üçün  çətin  bir 

şey  deyildi  (B.Talıblı);  KASIBKARLIQ 

[Qarı:] Başınızı salıb, damınızın altında ka- 

sıbkarlığa  qurşanın  (Çəmənzəminli);  KA­

SIBLIQ  Kasıblığın  evi  yıxılsın!.. (C.Məm- 

modquluzadə);  SƏFALƏT  Sıxdı  poncəsin- 

də  səfalət  seni;  Lakin  yaşadacaq  məhəbbət 

səni (S.Rüstəm); SIXINTI O, qəlbini sıxan 

acı  sıxıntıların,  ruhunu  qaraldan  həyəcan­

ların,  ..qara  xülyaların  ağır  pəncosi  altında 

çırpınırdı (A.Şaiq); ÜSRƏT İndi onlar [Safo- 

nun  ailəsi]  üsrət  ilə  keçinir,  ehtiyac  içəri­

sində dolanırdılar (S.Rəhimov).

Yoxsulluq

409

---