Малик башга бир јердә дејир

DÖRDÜCÜ FƏSİL

İFRAT VƏ TƏFRİTLƏR

«[Ey müsəlmanlar!] Beləliklə də, sizi orta [ədalətli və seçilmiş] bir ümmət etdik ki, insanların əməllərinə [qiyamətdə] şahid olasınız, Peyğəmbər də [Məhəmməd əleyhissəlam da] sizə şahid olsun»⁷.

Müqəddəs İslam dininin ən böyük xüsusiyyətlərindən biri də, onun (...) olmasıdır. Qurani-kərim özü müsəlman ümmətini orta [ədalətli və seçilmiş] bir ümmət adlandırmışdır və bu, olduqca qəribə və çox gözəl bir ibarətdir. Elə bir ümmət ki, sözün əsl mənasında Quran tərbiyəsi görmüş, ifrat və (...) yol verməz müxtəlif cinahlara yönəlməkdən daim çəkinərlər. Quran təlim-tərbiyəsi daim (...) tələb edir. Kitabın bu fəslində haqqında söhbət açdığımız mövzuda, yəni zamanın tələbləri ilə ayaqlaşmaq mövzusunda həm ifrati, həm (...), həm də fikir və düşüncə tərzi mövcuddur. İslam aləmindəki bəzi ideoloji cərəyanlar da ya məhz ifrati və ya (...) yönümdən meydana gəlmişdir. Mən bu ifratçı cərəyanların adını cəhalət, təfritçilərin? adını isə hərəkətsizlik qoyuram. Bu barədə bir qədər sonra ətraflı izahat verəcəyik.

Bu günlər dini hökmlərdə ziyalı və geniş dünya görüşlü adlandırdığımız, özünün tərzi-təfəkkür və dünyagörüşündə ifrata varmış şəxslərdən biri də, II xəlifə olmuşdur. O, bir çox məsələlərə, necə deyərlər həddindən artıq ziyalçıcasına baxır və bir çox hallarda ifrata belə varırdı. Məsələn, Peyğəmbər (s) hər hansı bir məsələdə hökm verir, xəlifə isə bunu zamanın təlabatına cavab vermədiyini bildirərək asanlıqla, hökmü əvəz edirdi. Bəlkə də, kimsə bunu xəlifənin bilərəkdən dinə zərbə vurmaq və Peyğəmbər (s)-la düşmənçilik etmək məqsədilə həyata keçirdiyini hesab etsin. Lakin xəlifənin tərəfdarlarının narazılığına səbəb olmasın deyə, bütün bunları onun siyasət və dövləti idarə etmə üsulunda səhvə yol verməsi adlandıra bilərik. Azanı götürək. Azanın necə verilməsi Peyğəmbər (s)-ın özü tərəfindən təyin olunmuşdur. Bildiyimiz kimi (Həyyə əla xeyril əməl – yəni xeyirli olan əmələ [namaza] tələsin) cümləsi azanın bir hissəsini təşkil etmişdir. Lakin Ömərin xilafət dövrü gəlib çatır. Elə bir dövr ki, İslam dünyası cihada digər dövrlərdən daha çox ehtiyac duymağa başlamışdır. Elə bir dövr ki, İslam dünyası özünün qarşısında iki böyük cəbhə ilə qarşılaşır. Bu qüdrətli ölkələrdən biri İran [Bizans], digəri isə Rum imperatorluğu idi. Müsəlmanların sayı qırx və ya əlli mindən artıq olmasına baxmayaraq, eyni zamanda bütün dünyaya müharibə elan edir. Bu, hər hansı bir ölkənin, hal-hazırda dünyanın iki qüdrətli ölkəsi olan ABŞ və Rusiyaya qarşı müharibə elan etməsinə bənzəyir. Bunun üçün də bir çox Avropa alimləri etiraf edirlər ki, əgər müsəlmanlar güclü imana malik olmasaydılar, bu qeyri-mümkün olardı. Necə olursa olsun, bu bir növ möcüzədir, lakin iman möcüzəsi. O dövrdə müsəlmanlar çoxsaylı və güclü iradəyə malik olan orduya ehtiyac duyurdu və yaranmış şəraitdə cihad müsəlmanlar üçün vacib və zəruri məsələlərdən biri idi.

Xəlifənin zehninə yeni bir fikir gəlir. «Həyya əla xeyril əməl» cümləsinin azadan çıxarılmasını əmr edir. Verdiyi hökmü belə izah edir: «Namaz əməllərin ən xeyirlisi olduğu üçün azanda «Həyyə əla xəyril əməl» nidasını verdikdə, onlar namazın cihaddan üstün olduğunu güman edib, namaz haqda düşünəcək və döyüş meydanına getməkdən çəkinəcəklər». Bu səbəbdən də «Həyyə əla xəyril əməl» nidasını «Əssəlatu xəyrun minənnəum – namaz yatmaqdan xeyirlidir» nidası ilə əvəz etməsini əmr edir. Xəlifə bunu zamanın tələbi hesab edirdi.

Belə bir hökm çıxarmaq düzgün idimi? Xeyr! Tamamilə səhv və düşünülməmiş bir hökm idi. Xəlifədən soruşmaq lazım idi ki, ixtiyarında olan az saylı və az təchiz olunmuş ordu dünyanın iki qüdrətli ölkəsi ilə necə mübarizə aparıb onları məğlub edə bilərdi? Bu digər millətlərdən fərqli olan ərəb millətinə xas olan bir xislət olmuşdurmu? Əgər bu ərəb millətinə xas olan bir xislət idisə, - qeyd edək ki, ərəb milləti heç də yeni meydana gəlməmiş, bəlkə neçə min illik tarixə malik olmuşdur - nə üçün İslam zühur edənədək daim zərər çəkirdi? Demək, yeni bir amil meydana gəlmişdir. O da, Allaha olan imandır. Güc, qüdrət və şücaəti müsəlmanlara bəxş edən, onların Allaha olan imanı olmuşdur. İmanı gücləndirən məhz namazdır. Onlar şücaəti «Allahu Əkbər» «Əlhəmdu Lillah» və «Subhanəllah» nidalarından almışlar.

Peyğəmbər (s) «namaz dinin sütunudur» deməklə, namazın əhəmiyyətini dərk etdiyi üçün onu xeymənin dirəklərinə bənzətmişdir. Bilirdi ki, namaz insanların ruhiyyəsinə böyük təsir göstərir. Namaz olmazsa, heç nədən söhbət etmək olmaz. Əgər xəlifə əsgərlərin namazı cihaddan üstün tutub döyüş meydanına getməməsindən qorxurdusa, hökmü dəyişmək əvəzinə, bu yalnış fikrin onun fikrindən çıxarmağa çalışmalı idi. O həm namazın, həm də cihadın əhəmiyyətini öz əsgərlərinə başa salmalı, nə namazın cihadı, nə də cihadın namazı qüvvədən salmadığını izah etməli idi. Əsgərlərə, namaz və cihaddan birini seçmək əvəzinə, ruha qida verən namazla imanlarını daha da gücləndirib, döyüş meydanına atılaraq, düşmənlərlə mübarizə etmə fikrini aşılamala idi. Çünki əsgərin namazla cihaddan birini seçməsi, onun meyvə almasına bənzəyir. O öz-özünə fikirləşir: «Görəsən armud alım, ya yemiş. Gördükdə ki, yemiş almaq ona daha sərfəli olacaq, armud almaqdan çəkinib, yemiş almaq qərarına gəlir. {münasib olan misalla əvəz et}Namaz və cihada gəldikdə isə, belə düşünmək olmaz. Namaz və cihad bir-birindən ayrılmaz iki ilahi hökmdir. İslam namaz qıl, cihad etmə və ya cihad et, lakin namaz qılma demir. İslam, namaz qıl ki, cihad edəsən, cihad et ki, namaz qıla biləsən deyir.

Demək, əsgər səhvə yol verdikdə, hər şeydən əvvəl onun səhvlərini aradan qaldırmaq lazımdır.

Bəzi varlı şəxslər deyirlər: «Bizim ki, pulumuz var, namaz qılmaz əvəzinə pul veririk və bununla, üzərimizə düşən vəzifə götürülmüş olur!». Məgər bu mümkündürmü? İslam namazdan ayrı olan sədəqəni əsla qəbul etmir. Bunun əksini fərz edək, pulpərəst bir şəxs deyir: «Sədəqə vermək əvəzinə, 17 rükət vacib namazla yanaşı, əlavə olaraq 51 rükət və buna da əlavə olaraq 102 rükət namaz qılacağam. Məsələn, başqalarının qəza namazlarını qılacaq, lakin kimsəyə sədəqə verməyəcəyəm». İslam bunu qəbul edirmi? Xeyr. Demək, insanlara başa salmaq lazımdır ki, İslam dininin müqəddəs təlimləri bədən üzvləri tək biri-birindən ayrılmazdılar. Namaz öz yerində, həcc öz yerində, xüms-zəkat öz yerində. Onların hər birinin tutduqları mövqeiyyəti olduğu kimi tanımaq lazımdır.

Namaz barədə «Həyyə əla xəyril əməl» nidasını verən şəxs bunu deməzdən əvvəl, hər tərəfli onun əhəmiyyətini dərk etmişdir. Əgər əsgərlərin dünya ilə qarşı-qarşıya durublarsa, yenə də namazı «Həyyə əla xəyril əməl» – xeyirli olan əmələ [namaza] tələsin» nidası ilə yad etmək lazımdır.

İFRATÇILIQ VƏ YA CƏHALƏT

Zamanın tələbləri ilə belə bir ayaqlaşmanı biz cəhalət və ya ifratçılıq adlandıra bilərik. Çünki bütün bunlar nöqsan və çatışmamazlıqlardan irəli gəlir.

Kimliyi bizə bəlli olmayan Həbib Burqibə hər il bir dəfə oruc tutanlara qarşı çıxaraq deyir: «Oruc tutmayın! Oruc tutmaqla fəhlələr zəifləyir, işdən soyuyurlar». Əlbəttə buna dini don da geyindirib deyirlər: «İslam iş və zəhmətə böyük əhəmiyyət verdiyi üçün insan onu işdən soyudan bütün şeylərdən uzaq olmağa çalışmalıdır. Əksinə, insana qüvvət verən yemək və içməklərdən istifadə etməli və beləliklə, daha çox fəaliyyət göstərməlidir».

Demək, fəhlə mümkün qədər çox işləmək və fəaliyyət göstərmək üçün oruc tutmamalı və gün ərzində bir neçə şüşə şərab içməlidir.

Vəlid ibni Əbdülməlik və ya Vəlid ibni Yəzid ibni Əbdülməlik günlərin bir günündə sübh namazında pişnamaz durmaq üçün məst halında məscidə gəlir. Sübh namazını iki rükət qılmaq əvəzinə dörd rükət qılır. Arxada duran möminlər də çarəsizlikdən sübh namazını dörd rükət qılırlar. Namazı qılıb qurtardıqdan sonra üzünü camaata tutub deyir: «Bu gün özümü başqa vaxtlardan daha yaxşı hiss edirəm, əgər istəyirsinizsə sizin üçün bir az da namaz qılım«.

Həbib Burqibinin səhvi haradadır? O, insanı daim hərəkətdə olan maşın hesab edir. Belə ki, ondan nə qədər çox mümkündürsə bəhrələnməli və şəxsi mənafe naminə istifadə olunmalıdır. Oruc isə onun dediyi kimi, fəaliyyətinə maneəçilik törətdiyi üçün tutmamalıdır. O, bu həqiqəti dərk etməmişdir ki, həqiqi oruc tutan şəxsin gördüyü iş və çəkdiyi zəhmət, başqalarından on dəfə çoxdur. Oruc bəşər ruhunun mənəvi qidasıdır. Bizlərdən hər birimiz hazırda gün ərzində nə zaman və nə qədər qida məhsullarından istifadə edəcəyimizi əvvəlcədən müəyyən etdiyimiz bir şəraitdə yaşayırıq. Belə ki, cəmi bir gün bu sistem pozularsa, gördüyümüz bütün fiziki işlərdə çətinliklərlə qarşılaşmalı oluruq. Bəşərin dəyişilməz qanunu da budurmu? Xeyr! Tərtib etdiyimiz və hal-hazırda onun əsasında yaşadığımız həyat tərzi bizi nəfsimizin köləsinə çevirmişdir. Lakin əgər insan öz həyat tərzini dəyişib, özünü yediyinin yarısına adət etdirsə, gündəlik fəaliyyətini iki dəfə artıra bilər. Belə ki, insan vərdiş etməklə,gün ərzində iki badam ləpəsi yeyib bir kilo yemək yeyən şəxsin gördüyü işləri yerinə yetirə bilər. Bəli, əgər insan öz həyat tərzini dəyişərsə, başqa bir əhval ruhiyyə tapmış olur.

Bir vaxtlar bir çox qəzet və jurnallar on iki il bir dəfəyə olaraq ayaq üstə durub və bu müddət ərzində yatmayan buda barədə ardı-arası kəsilməyən məlumatlar verirdilər. Həmin şəxs on iki ildən sonra özlərinin dedikləri kimi, ruhi paklıq mərhələsinə son qoyub, oturdu. Bu münasibətlə Hindistanda böyük bayram keçirildi və həkimlər həmin şəxsi müayinə etdikdən sonra hamılıqla tam sağlam olduğunu bildirdilər. Bu bir daha bunu sübuta yetirir ki, insan öz həyat tərzini və yaşadığı şəraiti dəyişməklə, tam fərqli hala düşür və özündə böyük dəyişikliklər hiss etməyə başlayır. Əlbəttə, bütün bunlar istisna hallarda baş vermiş nailiyyətlərdir və biz bunu sadəcə olaraq insanın nəyə qadir olduğunu göstərmək üçün misal çəkdik.

ƏLİ (Ə)-IN KƏLAMI

Bir anlıq Əli (ə)-ın həyat tərzinə nəzər salaq. O, Osman ibni Hənifə göndərdiyi məktubda yazır: «Sizin rəhbəriniz (özünü nəzərdə tutur) yaşadığı dünyada iki tikə çörək və iki dəst paltar ilə kifayətlənirdi». Camaatın «əgər Əlinin yeməyi yalnız bundan ibarət olsaydı, zəifləyər nə ayaq üstə dura bilər, nə də döyüş meydanlarında düşmənlərin üzərində zəfər çala bilərdi» demələrinə Əli (ə) belə cavab verir: «Səhviniz var, bu təbiətin qanunudur. Vərdiş halını alan adətlər isə, təbii qanunların əksinədir. Səhra bitkiləri möhkəm, abu-havası mülayim olan məntəqələrin bitkiləri isə zərif olar. Vəhşi bitkilərin acısı isə olduqca çox və davamlı olur. İstər bitki, istər heyvan, istərsə də insan nə qədər çox qayğı görərsə, bir o qədər zərif və gücsüz olur. Az qayğı göstərilib öz çətinlikləri ilə qarşı-qarşıya qaldıqda isə, daha bacarıqlı və qüdrətli olur. Dağ, səhra və meşələrdə bitən ağacları ev şəraitində bitən bağbanların əzab-əziyyətlə yetişdirdikləri ağaclarla müqayisə edin. İnsan da belədir. Heç də belə deyildir ki, insan gün ərzində üç dəfə yemək yeməsə, zəifləyib xəstələnəcəkdir. Həyatın ağrısını-acısını dadmaq üçün onu çətinliklərini həll etməkdə sərbəst buraxın. Bu tarixi həqiqətdir, həqiqi və danılmaz tarix. {Niqtin harada bitdiyinə diqqət et}

Süffeyn, Cəməl və Xəvaric döyüşləri Əli (ə)-ın zamanında baş verir. O zaman Əli (ə)-ın 60 yaşı var idi. Nə qədər qüdrətli olsaq da qırx yaşına çatdıqda, ondan əl çəkməli oluruq. Əlli yaşına çatdıqda, özümüzdə qocalıq və süstlük hiss edirik. Əli (ə) necə? O, özündə 30 yaşı və 60 yaşı arasında heç bir fərq görmür. Cavan yaşlarında Əmr ibni Əbdu Vəd kimi basılmaz pəhləvan ilə döyüşürdüsə, 60 yaşında Kəriz ibni Səbah kimi cəngavər ilə mübarizə aparırdı. Əli (ə)-ı istisna bir şəxsiyyət hesab etməyin. Bütün təqva sahibləri belədirlər. Süffeyn döyüşündə fədakarlıq göstərən Malik Əştərin təqribən 60 yaşı var idi. Cəməl döyüşündə həmin Malik Əştər, cavan və olduqca cəngavər Abdulla ibni Zubeyr ilə qarşı-qarşıya durur. Qılınc və qalxanla bir-birinə qalib gələcəyini görə bilməyib əlbəyaxa döyüşə atılırlar. Malik əlbəyaxa döyüşdə Abdullaha qalib gəlir. Abdulla özünün məğlub olduğunu görüb uca səslə deyir: «Məni də öldürün Maliki də! Nəhayət onları bir-birlərindən ayırırlar. Cəməl döyüşü başa çatır və bu əhvalatdan bir müddət keçir. Günlərin bir günündə Malik, Abdulla ilə xala qızı olan Aişə ilə qarşılaşır. Aişə gileylənərək Malikə deyir: «Döyüşdə bacım oğluna çox əziyyət etmisən». Malik and içir ki, döyüşdən əvvəl üç gün heç bir şey yeməmişdir. (Onlara ar gələn şeylərdən biri də bu idi ki, döyüşdə qətlə yetirildikdə düşmən qarınlarını yardıqda, qarınlarından ifrazat xaric olmasın, bunun üçün də mümkün qədər az yemək yeyirdilər). Malik sonra deyir: «Əgər mən bir şey yemiş olsaydım, bacın oğlu canını əlimdən qurtara bilməzdi».

Xəndək döyüşündə müsəlmanlar aclıqdan qarınlarına daş bağlayıb mərd-mərdanə döyüşürdülər. Bütün bunlar yaradılış və təbiət qanunundan xaric deyildir. Ümumiyyətlə, oruc tutmağın fəlsəfəsinin biri də, insanın özünü çətinliklərə adət etdirməsidir. Ramazan ayının ilk günləri adət etdiyimiz şəraitdən xaric olmaq üçün adətən bizlərə bir qədər çətin gəlir. Bu günlər başqa günlərdən fərqli olaraq, bir qədər zəif və halsız oluruq. Lakin Ramazan ayının son günləri oruc tutmadığımız günlərlə səhhətimizdə heç bir dəyişiklik hiss etməyirik.

Bəzən hər hansı bir məsələyə dair səhv və yalnış təsəvvürə qapılaraq, insanlardan bəziləri oruc tutmayan şəxslərin üzrlərini qəbul etməyib deyirlər: «Xəstəliyi bəhanə edib oruc tutmaqdan boyun qaçırırlar. Oruc tutmadıqları üçün zəifləyir, zəiflədikdə isə, bunu oruc tutmamalarına bəhanə gətirirlər».

«Oruc tutmaq insanı zəiflədir» deyənlər doğrudan da böyük səhvə yol verirlər. Məgər bəşər yalnız iş görməlidirmi? Məgər bəşər istehsal alətidirmi? Məgər o yük daşıyan heyvandırmı? Onun qəlbi yoxdurmu? Məgər bəşərin təqvaya ehtiyacı yoxdurmu? Məgər bəşərin ehtiyac duyduğu şey yalnız işdirmi? Onun digər insani ehtiyacları yoxdurmu? Onun mənəvi saflığa, şəhvətinə güc gəlməyə, özünün əqlani və insani iradəsini gücləndirməyə ehtiyacı yoxdurmu? Hər şeyə iş və fiziki fəaliyyət gözü ilə baxmalıyıqmı?! Hüquq mühafizə orqanlarından soruşun görün ki, Ramazan ayında cinayətlərin sayı nə qədər azalır! Görün oğurluğun, qarət, qətl və digər bədbəxt hadisələrin sayı nə qədər azalır! Bu müqəddəs ayda insanın xeyirxah işləri nə qədər çoxalır. İnsanlar nə qədər mənən saflaşırlar, ehsan edənlərin, sədəqə verənlərin, qohumlar arasında səmimi münasibətlərin sayı nə qədər artır!

Biz bunları da nəzər almalı və hər şeyin işdən ibarət olduğunu hesab etməməliyik. Adını ifrat və cəhalət qoyduğumuz və qarşısını almalı olduğumuz şeylər də, məhz bunlardan ibarətdir.

Buradan məlum olur ki, bütün bunları zamanın tələbi adlandıran və «əgər Peyğəmbər (s)-in zamanında camaat oruc tuturdusa, bu o dövrün fiziki fəaliyyətlərin az olduğundan irəli gəlirdi, yaşadığımız əsrdə isə ehtiyaclar çoxaldığı üçün zamanın tələbləri ilə ayaqlaşmaq lazımdır, elə isə orucluq məsələsini aradan götürmək lazımdır» - deyənlər açıq-aşkar ifrat və cəhalətə düçar olmuşlar.

TƏFRİTƏ VARMAQ VƏ YA DONUŞLUQ

Təfritçilər (...) öz həyatında bunun tam əksini tətbiq edirlər. Onlar İslamın müvafiq olmadığı məsələlərə təkid edir və ondan əl çəkməyə əsla razı olmurlar. Bunun təhlükəsi cəhalətdən heç də az deyildir.

Din daim orta yolun tərəfdarıdır. Zamanın tələbləri ilə ayaqlaşma məsələsində xəlifə və Burqibə kimi dində istənilən dəyişikliklər aparmamalı, dinlə heç bir bağlılığı olmayan məsələləri onunla əlaqələndirməməliyik. Məsələn, iki ayağımızı bir başmağa dirəyib təkidlə deyək ki, əgər uşaq dərs oxumaq istəyirsə, hökmən ilk təhsilini «Əmmə cüz» (Quranın sonuncu otuzuncu hissəsi)-dən başlamalıdır. Məgər bunu bizlərə Peyğəmbər (s) və ya İmamlar tövsiyə edibmi? Xeyr! Belə bir üsul müsbət nəticə verməməklə yanaşı, Qurana qarşı da hörmətsizlik belə ola bilər. Özümüz oxuyub başqalarından da görmüşük ki, təmizliyin nə olduğunu bilməyən uşaqlar, Əmmə cüzi oxuduqları müddət ərzində onun səliqəsindən istifadə edərək, yararsız vəziyyətə salırlar. Bununla yanaşı Əmmə cüz kənara qoyulmaqla, uşaqların Qurandan uzaq düşmələri bəhanə olmamalıdır. Şagirdin on illik məktəb təhsilini Qurana yiyələnmədən başa vurması onun cəhalət və fəaliyyətsizliyindən xəbər verir.

İmamın tövsiyə etdiyi orta yolunu tutun və nə ifratçı olun, nə də təfritçi (...?).

Əli (ə) bu barədə buyurur: «Məqsədə çatmaq üçün sağ və sol tərəfə yönəlmədən düz yolu tutun. Daim düz yolun yolçusu olun. İlahi! Bizə düz yolu göstər»⁸.