Filologiya məsələləri, 2017
243
əvəzliklərə təyini əvəzlik deyilir (1, 172). Təyini əvəzliklər cümlədə
isimlərdən əvvəl gəlir və onları təyin edir. Məhz bu xüsusiyyətinə görə
əvəzliyin bu növü təyini əvəzlik adlandırılmışdır. Təyini əvəzliklər əsasən
sifət, say nitq hissələrini əvəz edir. Azərbaycan dilində təyini əvəzliklər
bunlardır: öz, hər, bütün, filan, eyni. Bu əvəzliklərdən hər və bütün əvəzliyi
morfoloji dəyişikliyə məruz qalmır. Eyni
təyini əvəzliyi morfoloji
dəyişikliyə məhdud şəkildə məruz qalır. Öz təyini əvəzliyi isə digərlərindən
fərqli olaraq özündən sonrakı sözün mənsubiyyət şəkilçisi ilə işlənməsini
tələb edir. Müasir ingilis dilində isə təyini əvəzliklər aşağıdakılardır: all,
each, every, everybody, everyone, everything, both, either, other, another.
All təyini əvəzliyi ümumiləşdirici mənaya
malik olub isimlərin təyini
kimi işlənir. Məsələn,
All were present at the meeting. Bu əvəzlik həm də
sifəti əvəzlik kimi çıxış edir. Məsələn,
All day the wind had been going
down.
Each təyini əvəzliyi qrup halında xatırlanmış əşya və yaxud şəxslərin
hər bir üzvünü hər bir nümayəndəsini ayrı-ayrılıqda bildirmək üçün işlədilir.
Məsələn,
There were many children in the yard. Each had a red flag in the
hand. Give these boys a lump of sugar each. Bu əvəzlik həm ismi həm də
sifəti əvəz edə bilir.
Every əvəzliyi sayıla bilən tək isimlərin qarşısında
sifəti əvəz edən
əvəzlik kimi işlənir. Məsələn,
I go to the Institute every day.
Everybody və
everyone əvəzlikləri mürəkkəb və sinonim sözlərdir.
Lazım gəldikdə bir-birini əvəz edib xatırladılmış bir qrupun ayr-ayrı
üzvlərinə aid işlənir. Maraqlıdır ki,
everybody, everyone əvəzliklərinin
yiyəlik hal forması cümlədə təyin rolunda çıxış edir. Azərbaycan dilinə isə
hərkəs, hansı sözü kimi tərcümə edilir ki, bu da dilimizdə qeyri-müəyyən
əvəzlik kimi səslənir.
Everything əvəzliyi bir qayda olaraq əşyalara mücərrəd məfhumlara və
heyvanlara aid işlənir. Məsələn,
Everything was dirty.
Both əvəzliyi əvvəlcədən xatırladılmış iki şəxsin əşyanı və ya iki fikri
bildirmək üçün işlədilir. Məsələn,
You can learn English or French or both
of them.
Either təyini əvəzliyi də əvvəlcədən xatırladılmış əşyaya aid işlənir.
Məsələn,
Give me a pen or a pencil. Either will do.
Other təyin əvəzliyi xatırladılmış əşya və ya şəxsdən
fərqlənən digər
bir şəxs və ya əşya haqqında danışarkən işlədilir. Məsələn,
It gives you an
odd feeling, as though someone were lying dead on the other side of the wall.
Another təyini əvəzliyi təkdə sayıla bilən isimlərlə işlənə bilir.
Məsələn,
Another week passed və s.
Müasir Azərbaycan dilində işlənən qeyri-müəyyən əvəzliklər ismin
yerində işlədilən və qeyri-müəyyən əşyanı bildirən əvəzliklərə deyilir.
Filologiya məsələləri, 2017
244
Müasir Azərbaycan dilində işlənən qeyri-müəyyən əvəzliklər bunlardır:
kimsə, kim isə, nəsə, nə isə, biri, kimi, hərə, hamı, hər nə, filankəs, bəzi.
Kimsə, hərə, kimi, hamı, hər kəs, heç kim, heç nə, heç kəs, heç biri,
filankəs qeyri-müəyyən əvəzlikləri hallana bilir. Məsələn,
Kiminin arxası
var, kiminin yox və s.
Qeyri-müəyyən əvəzliklərinin bir qismi (hamı, hərə, bəzi) məhdud
şəkildə də olsa mənsubiyyət şəkilçilərini qəbul edə bilir. Məsələn,
hərəmiz,
hamısı, hərəsi və s.
Müasir İngilis dilində işlənən qeyri-müəyyən əvəzliklər danışanı
məlum olmayan şəxs və əşyaları bildirmək üçün işlədilir. İngilis dilində
işlədilən qeyri-müəyyən əvəzliklər aşağıdakılardır:
some, any, somebody,
anybody, someone, anyone, something, anything, many, much, little, few. Bu
əvəzliklərdən
some, any, many, much, little, few –quruluş baxımından sadə,
digərləri isə mürəkkəb quruluşa malikdir. Yuxarıda qeyd olunan
əvəzliklərdən
some, any əvəzlikləri sayıla
bilməyən isimlərlə işləndikdə,
qeyri-müəyyən müəyyən miqdar bildirir və ismin təkində olur. Məsələn
, Go
to the shop and buy some butter and some cheese. Have you any bread? Now
run and get some candy.
Some qeyri-müəyyən əvəzliyini digərlərindən fərqləndirən bir
xüsusiyyət də onun bəzən təyin əvəzliyi kimi işlənə bilməsidir. Məsələn,
Some people like to gossip- Bəzi adamlar qeybət etməyi xoşlayırlar və s.
Nümunələrdən də göründüyü kimi Müasir Azərbaycan dilində
əvəzliyin məlum beş məna növü (qayıdış əvəzliyi istisna olmaqla) eyni məna
növü kimi ingilis dilində də işlənməkdədir. Bununla yanaşı ingilis dilində
əvəzliyin bir məna növü də nisbi əvəzliklərdir ki, əvəzliyin bu məna növünə
Azərbaycan dilinin qrammatikasına aid yazılmış dərsliklərdə rast gəlinmir.
Ingilis dilindəki nisbi əvəzliklər bunlardır: Who, which, that, whose, as.
Ingilis
dilindəki nisbi əvəzliklər əksərən nitqdə eyni vaxtda iki dəfə yerinə
yetirilir. Onlar bir tərəfdən cümlə üzvü olur, müəyyən sintaktik funksiya
daşıyır, digər tərəfdən təyin budaq cümləsini baş cümləyə bağlayır. Bir növ
bağlayıcı funksiyasını yerinə yetirir. Məsələn,
The man who is standing in
the corridor is our teacher. The books which are on the table must be
returned to them.
Nisbi əvəzliklər Azərbaycan dilinə tərcümə olunmur. Çünki ingilis
dilində işlədilən təyin budaq cümlələri, mürəkkəb cümlələr Azərbaycan
dilinə əksər hallarda sadə geniş cümlə vasitəsilə tərcümə edilir, təyin budaq
cümlə təyinlə əvəz olunur. Budaq cümlə olmadığına görə onu baş cümləyə
bağlamaq üçün işlənən nisbi əvəzliyə də ehtiyac qalmır.
Buna görə də nisbi
əvəzliklər qeyd olunduu kimi dilimizə tərcümə olunmur.