Microsoft Word Alma turshusu doc

33 

 

mürəkkəb efirləridir. Mumların molekulunda karbon 

atomlarının sayı 24-dən 36-a qədər olur. Onların 

tərkibində digər yüksək molekullu karbohidratlar 

müşahidə olunur. 

Bütün mumlar kimyəvi dayanıqlı, adi 

temperaturda gücli üzvi həlledicilərdə belə pis həll 

olurlar. Onlar qələvi məhsullarda qızdırıldıqda həll 

olurlar. 

Yağlar meyvə-tərəvəzlərin tərkibində çox azdır, 

əsasən epidermanın üzərinin örtülməsində mumlarla 

birlikdə iştirak edirlər.Toxumların  tərkibində yağların 

miqdarı nəzərə çarpacaq miqdarda olur.  Çəyirdəkli və 

bostan tərəvəzlərin nüvəsində yağların miqdarı 20%-

dən 60%-ə qədər olur. 

Bu səbəbdən də belə bitki toxumlarından 

yağların istehsalında istifadə olunur. 

Çaytikanı yağı xüsusi marağa malikdir. 

Çaytikanı meyvələrinin tərkibində 2,5-8% toxumlarda 

isə 10-12% yağ vardır. Çaytikanı toxumlarında alınan 

yağlar vacib vitaminlər mənbəyidir. Onun tərkibində 

çoxlu miqdarda karotin (100 mq%-ə  qədər) və E 

vitamini (120 mq%-ə qədər) olur. 

Çaytikanı  təzə meyvələrin tərkibində S və P 

vitaminləri vardır. 

Itburnu və çaytikanı bitkilərini tərkibində  təbii 

çox vitaminli, yüksək dərəcədə karbohidrat və yağlar 

olan bitkilər qrupuna aid edirlər. 

 

 

34 

 

Vitaminlər 

 

Vitaminlər-müxtəlif kimyəvi mühitə malik olan 

üzvü maddələrdir. Onlar maddələr mübadiləsinin 

nizamlanmasında iştrak edirlər.Vitaminlər rusiya 

tədqiqatçısı N.L.Lunin tərəfindən 1880-cı ildə  kəşf 

olunmuşdur. Onun tədqiqatları göstərir ki, heyvan 

orqanizmi pəhrizdə saxladıqda o özünün normal 

fəaliyyətini dayandırır. Baxmayaraq ki, həmin 

pəhrizin tərkibində lazimi qida maddələri zülal 

karbohidratlar, yağlar, mineral duzlar və su var idi. 

Aydın olmuşdur bu qidaların tərkibində  həyat üçün 

vacib olan bir birləşmələr çatışmır. Bunu polyak alimi 

K.Funk (1912-ci il) vitamin adlandırır. Ehtimal edir 

ki, onların qurluşunun  əsasında artıq məlum olan 

tiamin daxildir ki, bura aminlər daxildir. Lakin növbəti 

tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olur ki, vitaminlər 

qurluca çox  müxtəlifdir, amin qrupları vitaminlərdən 

çox uzaqdır, ancaq vitamin adı  dəyişdirilməyərək 

saxlanır. 

Hər hansı bir qidada vitaminlərin biri 

çatışmadıqda avitaminoz, hipovitaminoz xəstəliyini 

əmələ  gəlməsinə  səbəb olur. Bunu yalnız qidaya 

vitaminləri  əlavə edilməsi ilə aradan qaldırmaq 

mümkündür. Vitaminlərin orqanizmdə artıq olması da 

hipervitaminoz deyilən xəstələnməyə  səbəb olur. 

Vitaminlər çoxlu ancaq bitkilərdə sintez olunur. 

---

35 

 

Meyvə-tərəvəzlərdə xüsusi ilə  də  təzə halda 

istifadə olunan məhsullar çoxlu miqdarda vitaminlərin 

mənbəyidir. 

Vitaminlər həll olmaq qabilıyyətlərinə görə iki 

qrupa bölünür-suda həll olanlar və yağda həll olanlar. 

 

Vacib vitaminlərin xüsusiyyətləri 

 

Ənənəvi 

işarələr 

Kimyavi adları 

İnsanın 

gündəlik 

təlabatı, mq

Suad həll olanlar 

B

1 

Tiamin 3,0 

B

2 

Riboflavin 30 

B

3 

Pantoten turşusu 12,0 

B

5 

PP Nikotin 

turşusu və 

nikotinamid 

25,0 

B

6 

pridoksin 2,0 

B

12 

Tsiankobalamin - 

B

15

 Qlyukonodimetilamina 

asetat 

- 

B

c 

Foli turşusu, pteroil 

qeyutamin urşusu 

2,0 

C Askorbin 

turşusu - 

H Biotin  - 

P 

(tsitrin) Rutin resperidin 

katexinlər 

50,0 

U Xlorid 

metilmetionin 

sulfon 

- 

36 

 

Yağa həll olanlar 

A  Petinol                                                           2,5 

D  Kaltsiferol                                                     0,025 

E  Tokoferol                                                       5,0 

K  Filloxinon                                                      0,015  

F  Doymamış yağ turşuları                                 1000,0 

Suda həll olan vitaminlər  əsas etibarı ilə üzvi 

maddələrn oksidləşmə-bərpaolma prosseslərində aşağı 

düşməsində  iştirak edir və onların çevrilməsinə, 

mənimsənilməsinə yardımçı olur. Yağlarda həll olan 

vitaminlərin təsiri asta-asta boy atma prossesində, 

toxumaların çoxalması  və orqanizmin davamlılığında 

özünü göstərir. 

Suda həll olan vitaminlər 

Vitamin B

1

 (tiamin) ilk vitamin, sintetik olaraq 

laboratoriya  şəraitində Polşa alimi K.Funk tərəfindən 

1912-ci ildə alınmışdır. Bu vitamin molekullarının 

tərkibinə kükürd də daxildir. Qidada bu vitamin azlığı 

və çatışmamazlığı  nəticəsində insan və  bəzi 

heyvanların orqanizmində beri-beri və nevrit xəstəliyi 

baş verir. Bu əsəb sisteminin pozulmasına, dəridə 

hissiyatın pozulmasına səbəb olur. Uzun müddət 

vitaminin çatışmamazlığı ölümlə nəticələnə bilər. 

B

1

 vitamini az miqdarda gül kələmdə  və 

brüssel kələmində, noxud dənində, ispanaq və digər 

meyvələrin tərkibində olur. 

Vitamin B

2

(riboflavin)  asan oksidləşən və 

bərpa olandır, bunun əsasında da onun bioloji təsiri 

əsaslandırılır. 

---