Microsoft Word Baba n r variant seva
Yüklə 1,74 Mb.
|
236 nəsrdə M.F.Axundov ənənələri”, “U.Hacıbəyovun satirik heka- yələri”, “A.Şaiqin hekayələrində satirik hədəflər”, “Y.V.Çəmənzə- minlinin satirik hekayələri”, “Zənğin xarakterlər müəllifi” məqa- lələri satiranın fərqli inkişaf mərhələlərinin nümayəndələrinin elmi portretini yaratmaq missiyasından, mənsub olduğu mərhələnin ədəbiyyatında onun yerini müəyyənləşdirmək məqsədindən başqa, satirik poetikanın fərdi üslublarını aşkarlamaq tendensiyasını gerçək- ləşdirir. Müasir elmi ədəbiyyatşünaslıqda satiraya müstəqil bir ədəbi növ kimi yanaşmaq tendensiyası da vardir. (Akademik İ.Həbib- bəylinin “Satira ədəbi növ kimi” məqaləsini xatırlamaq olar). Bununla belə, ədəbiyyatşünaslığımızda satiradan üslub - üslub təmayülü səviyyəsində danışmaq tendensiyası da qüvvətlidir. Fikrimizcə, bu daha davamlı elmi yanaşmadır. Professor T.Hüseyn- oğlu doğru bir elmi qənaətə gəlir ki, müasir bədii nəsrimizdə epik- analitik, lirik-romantik, şərti-metaforik üslublarla bərabər “satirik üslub da aydın bir şəkıldə nəzərə çarpmaqdadır” (Hüseynov T. Söz - tarixin yuvası. Bakı, 2000, s.143). Əgər nəzərə alsaq ki, bunda sohbət üslubi təmayüldən gedir, eyni zamanda “ədəbi prosesin simasını müəyyənləşdirən ayrı-ayrı üslublar öz dominant xususiyyətləri ilə birlikdə üslubi təmayül yarada bilər» (V.Quliyev), onda B.Babayevin tədqiqatlarında M.F Axundov, S.Hüseyn, Ü.Hacıbəyov, Y.V.Çəmənzəminli, Ə.Haqverdiyev, A.Şaiqin fərdi satira üslublarını aşkarlamaq cəhdı və hər sənətkarın bədii təsvir üsuluna məxsus “dominant xüsusiyyətləri” meydana çıxarmaq təşəbbüsləri satirik üslubi təmayülün nəsrimizdəki dayanıqlılığını şərtləndirən elmi axtarışlar kimi qiymətləndirilə bilər. Fikrimizcə, kitabda özünə yer alan “Adların gülüş doğuracaq təbiəti”, “Satirik detalın müxtəlifliyi”, “Bədii nəsrdə satiranın çalarları”, “Satirik nəsrin poetik komponentləri”, xüsusən “Satirik nəsrin üslub xüsusiyyətləri” məqalələri bədii nəsrimizdə satirik ifadə üsulunun hərəkət və inkişaf trayektoriyasını, onun tipo- logiyasını, maarifçi realist nəsrdən tənqidi realist nəsrə, ən nəhayət isə 20-30-cu illər nəsrinə qədər keçdiyi təkamül yolunda meydana çıxan keyfiyyət fərqlərini aşkarlamaq məqsədi daşıyır. Ədəbiy- yatşünaslığımızda maarifçi realizmlə tənqidi realizmi ayıran və birləşdirən əsas estetik xüsusiyyətlərə kifayət qədər aydınlıq
237 gətirilmişdir. (Y.Qarayevin tədqiqatlarını xatırlamaq kifayət edər). Kitabda bədii nəsrimizdə satirik məzmun, tip, süjet, komik situasiya və vəziyyətlərin yaradılması, satirik detalın funksiyası, satirik janrların tipologiyası və s. məsələlərlə bağlı əhatəli şərhlərə rast gəlirik. İnanırıq ki, B.Babayevin kitabının müasir Azərbaycan ədəbiy- yatşünaslığında bu sahə ilə bağlı ərsəyə gələn tədqiqatlar arasında özünəməxsas yeri olacaq.
238 Ədəbiyyatşünaslığa yeni töhfə
XX əsrin əvvəllərindən satira, satirik ədəbiyyat, satirik sənətkarlarımızın bədii nəsrin çeşidli janrlarında yazdıqları əsərlər, satirik mətbuat ədəbiyyatımızın vacib problemləri kimi alim- lərimizin diqqət mərkəzində olmuşdur. Müstəqillik dövründə bu problemlərin işlənilməsinə daha çox ehtiyac duyulur. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatında yeni bir mərhələnin formalaşması elmi və içtimai fikir tərəfindən haqlı olaraq təsdiq edilir, ədəbiyyatşünasların nəzərində bir-mənalı şəkildə infibah dövri kimi qəbul olunur. Ədəbi prosesdə baş vərən yeniləşmə nəzəri məsələlərin qoyuluş və təhlili metodologiyasında da müşahidə olunur. Lakin yeniləşmə heç də bədii təfəkkürdə təsbitləşmiş klassik ədəbi ənənələrin inkarı yox, onların bu və ya digər istiqamətdə dəyişmələrə uğraması, təkmilləşməsi deməkdir. Ona görə də klassik və poetik vasitələrin XX əsr ədəbi prosesində davam etdirilməsi, hətta bu gün - XXI əsrin əvvəllərində də fayda verməsi təbii qəbul edilməlidir. Etiraf etmək lazımdır ki, Azərbay- can klassik nəsrində satira və yumordan, digər komizm vasi- tələrindən, gülüş üsullarından bəhs edilsə də, bütövlükdə, 1920-ci ilə qədərki dövrün satirası bir mərhələ, problem kimi indiyədək ədəbiyyatşünaşlığımızda sistemli şəkildə öyrənilməmişdir. Filologiya elmləri namizədi, dosent Baba Babayev yeni nəşrdən çıxmış monoqrafiyasında (“Azərbaycan realist nəsrində satira”, Bakı, Elm, 2008) haqlı olaraq belə nəticəyə gəlir ki, XIX əsrdən başlayaraq XX əsrin əvvəllərində satira tam formalaşaraq yüksək mərhələyə çatmışdır. Ən kəskin satirik əsərlər də məhz bu dövrdə meydana gəlmişdir. Beləliklə, ədəbiyyatımızda, sözün həqiqi mənasında, satira məktəbi yaranınışdır. Monoqrafiyada Azərbaycan klassik ədəbiyyatında 1920-ci ilə qədər yazıb- yaratmış M.F.Axundov, N.Nərimanov, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, Ü.Hacıbəyov, Y.V.Çəmənzəminli, A.Şaiq, S.S.Axundov, S.M.Qənizadə, T.Şahba- zi, S.Hüseyn, B.Talıblı, Qantəmir və başqa yazıçıların satirik nəsr əsərlərindən bəhs edilir. Müəllif yeri gəldikcə Q.Zakir, S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir və başqa şairlərin satirik şeirlərinə də toxunubdur. Folklor və qədim dövr ədəbiyyatımızdakı bəzi satirik, yumoristik
Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|