Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

213 
 
 
Şəkil 92. Nəhəng halqavarı morfostrukturlar: 
1-4-müxtəlif tərtibli halqavarı strukturlar; 5-nuklearlara uyğun gələn halqavarı morfostruk-
turlar; 6-qanadlarının qeyri-bərabər hərəkəti ilə səciyyələnən halqavarı morfostrukturlar. 
 
10.6.Meteorit partayışları-geoloji amillər kimi 
 
 Məlum olduğu kimi, alimlər meteorit kraterlərinin mövcud olmasını 
çoxdan ehtimal edirlər. Hələ XVII əsrdə Robert Quk Yer səthində onların 
mövcud olmasını öz elmi nəşrlərində qeyd etmişdir.  
XIX  əsrin sonunda Cilbert bəzi halqavarı strukturların meteorit mənşəli 
olmasını sübut etmişdir. XX əsrin başlanğıcında Naynincer məşhur Arizon 
kraterinin meteorit mənşəli olmasını göstərmişdir. 1921-ci ildə isə meteorit-
krater təsəvvürü Vegener tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. 
1936-cı ildə K.P.Stankovic tərəfindən meteorit partlayışlarının nəzəri 
əsasları işlənilmiş və kraterlərin partlama nəzəriyyəsinin əsasları hazırlanmışdır. 
Buna baxmayaraq, hələ son illərə  qədər meteorit partlayışlarının dəqiq maddi 
meyarları işlənib hazırlanmamışdır (qırıntılar və kürəciklər formasında meteorit 
qalıqları istisna olmaqla). 
Kosmosdan yer səthinin vizual müşahidəsinə imkan verən kosmos 
dövrünün başlanması, Yerin müxtəlif regionlarının müxtəlif miqyaslı kosmik 
şəkillərinin alınması, Aydan gətirilmiş süxur nümunələrinin öyrənilməsi, 
partlayışlar zamanı süxurlarda baş verən reaksiyaların tədqiqi üzrə eksperi-
mental işlərin aparılması və digər məsələlərin həlli kosmik geologiyada inkişafa 
səbəb olur. 
Süxurların zərbə  və ya partlayış metamorfizminin əsas  əlamətlərinin, 
onların meteorit kütlələrilə təmasının öyrənilməsi, partlayış kraterlərinin hansı 
əlamətlərinin olması  və s. məsələlər kosmik geologiyada alimlərin diqqətini 
cəlb edən əsas məsələlərdən hesab olunurdu. 

---

214 
 
Partlayış kraterlərinin əmələ gəlməsi adi tektonik gərginlikdən ((0,5-1)x10² 
Mpa) daha böyük olan təzyiq şəraitilə (1000000 Mpa-a qədər) səciyyələnir. Bu 
zaman qeyd etmək lazımdır ki, meteorit kütlələrinin təması zamanı baş verən 
təzyiq çox qısa müddətdə müəyyən olunur.  Bu müddət həqiqətən kiçik olur və 
saniyələrlə ölçülür. Proses zamanı  təzyiq kəskin düşür, vakuum halı alınır və 
tempratur 5000ºC-ə qədər yüksəlir. 
Tempraturun düşməsi təzyiqə nisbətən zəif  sürətlə baş verir. Lakin bu 
digər geoloji proseslərə nisbətən daha tez baş verir. Alimlər qeyd edirlər ki, 
maddələr 1000000 Mpa-dan yüksək təzyiq şəraitində ion plazma halına çevrilir. 
M.Densanın fikirlərinə görə, 2x1000000 Mpa-dan yüksək təzyiq  şəraitində 
süxurların tam əriməsi baş verir. Şuberanın məlumatlarına görə isə meteorit 
kraterlərində böyük enerjinin təsiri altında elementlərin transmutasiyası baş 
verir və müvafiq olaraq onların miqdar nisbəti dəyişir. 
Hazırda J.A.Necayevin qeyd etdiyi kimi, diametri 100 m-dən 100 km-ə 
qədər olan meteorit kraterlərinə xüsusi diqqət yetirilir. Bu tip kraterlər mete-
oritlərin daşıdığı enerji ilə müəyyən edilən zərbə və partlayış tiplərinə ayrılırlar. 
Bu zaman hesablamaların göstərdiyi kimi, enerji (ε)  əmələ  gələn krater for-
masının ölçüsü ilə (D) əlaqədardır: ε-D³. Əgər meteoritin sürəti (11-30 km/san) 
və kütləsi (1000 t) olduqca böyükdürsə, onda o, yer qabığının nisbətən böyük 
dərinliyinə nüfuz edərək  və  partlayaraq partlayış kraterini əmələ gətirir. Əgər 
meteoritin uçuş sürəti və kütləsi kiçikdirsə, bu zaman o, ya atmosfer qatında 
yanır, ya da yer səthində  dərinliyə nüfuz etmir. Bu zaman partlayışsız zərbə 
krateri formalaşır. Belə halda meteoritlərin yalnız kənar hissələri əriməyə məruz 
qalır, hissə-hissə “ovxalanır” və ümumi kütlə saxlanılmış olur. Zərbə kraterləri 
10 m-dən kiçik olur və onlarla ətraf süxurların dəyişilməsi  əlaqədar olmur. 
Onlarda qırıntıların formalaşmasında meteorit maddələrinin iştirakı müəyyən 
edilir və ətraf süxurların qismən əriməsi qeyd olunur.  
Partlayış kraterlərində, hətta diametri 1 km-ə qədər olan kraterlərdə ətraf 
süxurların tərkibində və strukturda əhəmiyyətli dəyişiklik hiss olunur. Partlayış 
yerlərində vulkanik fəaliyyətlər nəticəsində formalaşan vulkanik çökmə 
kalderalarından fərqlənən düzgün formalı halqalar formalaşır (şəkil 93). 
Halqaların kənarları boyunca xarici val-ətraf süxurların intensiv dəyişilməsinə 
səbəb olur və  mərkəzəqaçma qırışıqlığında daxili val  əmələ  gəlir. Kraterin 
mərkəzində hündürlüyü kraterin valından aşağıda olan mərkəzi qalxma 
formalaşır. Meteorit kraterlərində iki səciyyəvi çat sistemləri inkişaf tapmışdır: 
konsentrik və radial. Konsentruk çatlar mərkəzi qalxımı və konsentrik valı bir-
birindən ayırır. Radial çatlar krateri ayrı-ayrı bloklara-qövslərə ayırır. Partlayış 
kraterinin dərinliyi onun diametrindən asılıdır. Diametrin artması ilə strukturun 
dərinliyi tədricən azalır. Kraterin dərinliyinin onun diametrinə olan nisbəti 
zərbə və kiçik partlayış strukturları üçün ¼, iri strukturlar üçün isə ½ təşkil edir. 
Partlayış meteorit kraterlərinin diametrləri onları  əmələ  gətirən meteoritlərin 
ölçülərinin təxminən 10 dəfə artıq olmasını söyləməyə imkan verir. 

---

215 
 
Kraterin partlama zonasında ərimiş ətraf süxurlar hesabına linzalar, onla-
rın qırıntıları əmələ gəlir. Burada həmçinin meteoritlərin qismən assimilyasiya 
olunmuş maddələrinin iştirakı da mümkündür. Onların qalınlığı krater struk-
turunun radiusunun ¼-dən ½-ə  qədərini təşkil edir. Bu süxurlar partlayış 
strukturunun mərkəzi hissəsində müəyyən olunur və  ətraf süxurlarda əmələ 
gəlmiş çatları dolduraraq damara oxşar formalı kütlələr  əmələ  gətirir. Süxur-
ların çatlılıq zonası  və taqamit linzaları  ətrafındakı brekçiyalar bəzən böyük 
qalınlığa malik olur. 
Qeyd olunduğu kimi, partlayış brekçiyaları və ya impaktitlər yalnız yerli 
mənşəli deyil, həm də bünövrədən gətirilmiş böyük dərinlikli müxtəlif qırıntı-
lardan təşkil olunmuşdur. Sementləyici kütlə eynicinsli deyil, bəzən əhəmiyyətli 
miqdarda kristallaşmış şüşədən ibarətdir. 
Meteorit partlayışı prosesi zamanı impakt əriməsi nəticəsində  əmələ 
gəlmiş süxurların aşağıdakı əsas əlamətlərini qeyd etmək olar: 1) qırıntıların və 
sementləyici  şüşənin tərkibinin müxtəlifliyi; 2) ətraf süxurların deformasiya 
fraqmentlərinin çoxluğu; 3)kristallik möhtəvilərin (fenokristallarının) iştirak 
etməməsi, impakt süxurların vulkanik süxurlardan kəskin fərqlənməsi. 
 
 
 
Şəkil 93. Partlayış zamanı süxurlardakı çatların quruluş sxemi (Petrov və b. 
görə, 1971): çatlar: 1-radial; 2-halqavarı; 3-qırılmalar. 
 
Partlayış strukturlarının geofiziki tədqiqatları zamanı maraqlı  nəticələr 
alınmışdır. Kraterlər daxilində  ətraf sahə fonunda seysmik, maqnit və 
qravitasiya anomaliyaları qeyd olunur. Bu anomaliyaların əlamətləri partlayışa 

---