Microsoft Word mirze ibrahimov ve xalq yara01-12-2013ciligi doc
Mirzə İbrahimov və xalq yaradıcılığı
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mirzə İbrahimov və xalq yaradıcılığı
- Fazil Əliyev
- Təbriz üstü Marağa Zülfün gəlməz darağa
Mirzə İbrahimov və xalq yaradıcılığı 49
MİRZƏ İBRAHİMOVUN ROMANLARINDA XALQ YARADICILIĞINDAN İSTİFADƏ
Folklordan, xalq yaradıcılığından bəhrələnmək, bu qaynar çeşmədən istifadə etmək istedadı hər kəsə qismət olan nemət deyildir. Bunun üçün sənətkar xalq ruhunu dərindən duymalı, ona qırılmaz tellərlə bağlı olmalıdır. V.Q.Belinski demişdir: “İnsanı xəlqi edən onun təbiətidir. Buna görə də onun üçün xəlqi olmaqdan asan bir şey yoxdur. Təbiətinizdə bu olmadan isə nə qədər əlləşsəniz də xəlqi ola bilməyəcəksiniz” (21,96). M.İbrahimovun təbiətində xalqa məhəbbətdən doğan ülvi hiss yaşayır. Bu hiss xalqı dərk etməkdə, onun duyumunu, deyim tərzini, təfəkkür müstəqilliyini öyrənməkdə daim sənətkarın yol yoldaşı, yaxın sirdaşı olmuşdur. Yazıçının iri həcmli nəsr əsərində, atalar sözləri, sınamalar, alqış və qarğışlar, zərbi-məsəllər, xalq deyimləri, əfsanələr, dastan və nağıllardan kəlmə, süjet oxşarlığı-folklor üslubu aparıcı mövqedə dayanır. Xalq yazıçısı yaratdığı əsərlərin milli tutumunu qabarıq vermək üçün folklor materiallarına daha çox istinad etmişdir. Mirzə İbrahimovun ilk iri həcmli nəsr əsəri olan “Gələcək gün” romanında “Pərvanə” və “Böyük dayaq” romanlarından fərqli olaraq folklor üslubu nisbətən həlledici yer tutmur. Mü- şahidələr göstərir ki, Mirzə İbrahimovun bədii yaradıcılığında və elmi-nəzəri, ədəbi-tənqidi görüşlərində folklora müraciət müharibədən sonrakı, əllinci illərdə daha geniş olmuşdur. Məhz həmin illərdə yaranan əsərlərdə folklor üslubu yazıçı üçün başlıca meyara çevrilmişdir. “Gələcək gün” (1948-1951) romanında isə ilk baxışda folklor nəzəri o qədər də cəlb etmir. Lakin əsərdə folklorun necə əks olunduğunu öyrənməyə səy göstərildikdə müəyyən
50
məsələlər aydınlaşır. Musa kişinin ailəsinin başına gələn faciələr, Ərdəbil kəndlilərinin ağır vəziyyəti ürək göynədən yanıqlı bir folklorvari dillə ifadə olunmuşdur. Ərdabın oğlunu döydüyü üçün şəhərdən qovulmuş Firidunun başına gələn müsibətlər dastan və nağıllarımızda təsvir edilən hadisələrlə səsləşir. Əsərdə kənd həyatından lövhələr ustalıqla yaradılır: “Bol məhsul kəndlilərin hərəsində bir fikir, bir xəyal oyatmışdır. Çoxları bu payızda oğlunun toyunu eləmək, qızına cehiz almaq, inəyini ikiləmək həsrətilə yaşayırdı.... Ərbabın da haqqını, mollanın da, fəqir - füqəranın da payını və öz güzəranını da bir qaydaya salmaq mümkün olacaqdı. Kəndlilərin əksəriyyəti belə xəyal edir və sevinirdi” (95,115). Xırmanın təsviri əsərə təbillik və həzinik gətirir. “Bu zaman uzaqdan, lap uzaqdan bir bayatı səsi qalxdı. Firidun bu səsi yuxudamı, ayıldıdamı eşitdiyini seçə bilmirdi. Ona şirin bir ana laylası qədər xoş gələn bu səs, bir xəyal kimi mavi boşluqlara axıb gedirdi. Təbriz üstü Marağa
Bu löhvə ərbablarını zülmü altında əzab çəkən kəndlilərin nikbinliyini, həyat eşqini itirmədiyini göstərir. Folklorun nikbinliyinə çağırış ideyasından yazıçı məharətlə istifadə etmişdir. Əsərdə xalq təfəkküründən doğan xeyli yığcam ifadələr işlədilmişdir: “Dünya malından başqa bir həvəsləri yox idi”, “Şələ- şüləni yığışdır, buralarda izini-tozunu görməyim”, “İlahi, dərgahına min şükür, dedi-biz yedik doyduq, acları da sən doydur”, “Düsmən toxmağıdır, Allah saxlasın”, “Yaxsı arvad da, gözəl qız da kasıbın başına bəladır”, “Yenə Ağa dədəmi yandırdı, dişinin dibindən çıxanı dedi” , “Bu siçan hələ Mirzə İbrahimov və xalq yaradıcılığı 51
çox ipləri çeynəyəcəkdir”, “Gözəl ağa gözəldi, çiçək də çixartdı”, “Quyruğu qapı arasından çıxanda”. Belə ifadələr, məsəllər əsərin təhkiyəsində canlılıq və təbillik yaratmağa müsbət təsir göstərir. Musa kişinin dilindən söyləyən “Düşmən toxmağıdır, Allah saxlasın” ifadəsi oğul övladına xalqın bəslədiyi ümid və inamı əks etdirir. Yenə həmin surətin işlətdiyi “Yaxşı arvad da, gözəl qız da kasıbın başına bəladır” məsəli dərin mənanı yığcam şəkildə ifadə etmişdir. Qızı Gülnazın gözəlliyi ailəyə sevinclə bərabər kədər, qorxu hissi gətirmişdir. Bu səksəkəli hiss Musa kişi kimi oxucunu da sehirləyir. Gülnazın taleyi necə olacaq? Sualına cavab axtarma ehtirası əsərin “bir nəfəsə” oxunması istəyini doğurur. Folklordan sənətkarlıqla bəhrələnmək nümunəsi olan belə işləmələr Mirzə İbrahimovun bədii irsi üçün səciyyəvi haldır. Ədib əsərdəki surətdəki mənəvi keyfiyyətlərini, xarakterlərini üzə çıxarmaq məqsədilə folklor numunələrindən yaradıcılıqla istifadə edir. Dəmiryolçu Sərxan evində kirayədə qalan Firudunun yanında arvadı Firəngizi döymək istəyir. Firudun mane olarkən ona “çəkil” deyib təhqir edir. Lakin dörd gündən sonra peşmançılıq çəkdiyini bildirir. “Ev söhbətsiz, gor əzabsız olmaz “Bağışla” deməklə Firidunun qəlbində bir yüngüllük yaradır”. Folklor nümunələri həm müsbət, həm də mənfi surətlər haqqında oxucuda rəy yaratmaq məqsədi ilə də işlədilir. Cənubi Azərbaycan xalqının soyulmasında, xarici ağalara yaltaqlığında ad çıxarmış Hikmət İsfahaninin dilindən söylənilən lətifəyə diqqət yetirsək bunu aydın görərik. O, Kürd Əhmədlə söhbətində guya “xalq dərdini” çəkdiyini bildirmək üçün deyir : - Ərbabla nökəri şəhərə gedirmişlər. Yolda gecələyirlər. Atı nökərə tapşıran ərbab yəhəri də başının altına qoyub yatır. Hərdən ayılıb atı nökərdən soruşur: - Əli bala? - Bəli ağa... Fazil Əliyev 52
- Nə eyləyirsən, bala? - Ulduzları sayıram, ağa. - Say, bala say. Çox böyük iş görürsən, say. - At ordadımı? - Bəli, ağa, burdadı... Üçüncü dəfə eyni sorğu başlayanda atı oğurlatmış nökər cavab verir: “Ağa, fikir eləyirəm ki, at getdi cəhənnəmə; bəs indi bu yəhəri kimin belinə qoyacağıq”. Hikmət İsfahanilər öz mürtəce əməllərini əsaslandırmaq, xalqın gözündə kül üfürməkdə folklor nümunələrindən öz xeyirlərinə işlətməyi bacarırlar: “Hansı məmləkətdə işsiz yoxdur, dilənçi yoxdur”, “Dünyada hamı ki, varlı olmaz”, “Sən ağa mən ağa, bəs inəkləri kim sağa”. Qansoranların nümayəndəsi atalar sözünə öz mənafeyinə uyğun don geyindirir. İşsizliyi, aclığı qanunauyğun hesab edir. Beləliklə, müəllif imperializmə nökərçilik edən, xalqı əzən və əzdirən satqınların daxili aləmini dərk etməkdə oxucuya istiqamət verir. Folklordan bəhrələnməklə mükəmməl bədii obraz yaradır. Romanda atalar sözü hər bir surətin təbiətinə, qarşıya qoyduğu məqsədə uyğun şəkildə işlədilir. - Fədailərə müraciətlə Kürd Əhməd: “-Ağalar”-dedi. - Atalar məsəli var ki, “halva, halva deməynən ağız şirin olmaz. Yağnan un gərək, balnan odun gərək”. “Əlbəttə Pəh- ləvinin rejimi pisdir. Lakin onu söyməklə tac-taxtdan əl çək- məyəcək. Onu yıxan xalq olacaq” (44,14). Burada Pəhləvi reji- minə qarşı mübarizə aparan fədailərin dilində hədəfə tuşlanmış atalar sözünün gücünü, təsirini görürük. “Folklorda xalq öz estetik idealını təsdiq etməklə yanaşı, estetik tənqid vasitələrilə xalq kütlələrinin təsəvvüründəki həqiqət, xeyir, gözəllik, ülvilik və qəhrəmanlığa zidd olan həyat hadisələrini rədd edir” (36, 301). “Gələcək gün” romanında atalar sözləri və zərb-məsəllər, xalq deyimləri, alqış və qarğışlar, rəvayətlər, fikir yığcamlığı, sözün kəsərini artırmaq, obrazın daxili aləmini üzə çıxarmaq
Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|