Microsoft Word Toxumshunasliq 2014 mbm
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
21 məyin mümkün olduğunu bir daha sübut edir. Hal-hazırda Azərbaycanın ayrı-ayrı rayonlarında becərilən çox qədim tarixli yerli bərk buğda sortundan olan Sarıbuğda, Ağbuğda, Qaraqılçıq və s. xalq seleksiyasının məhsuludur. Bu sortlar Zaqafqaziyanın və Dağıstanın bütün rayonlarında da şöhrət qazanmışdır. Çox məhşur yerli yumşaq buğda sortundan olan Gürgənə, Xırdabuğda, Qırmızıbuğda, Kosabuğda, Zərdəbuğda, Kələgən- dum; arpalardan isə Ağ arpa, Qara arpa və başqaları da xalq se- leksiyası tərəfindən yaradılmışdır. Çox qədim tarixi olan yerli buğda və arpa sortlarını saymaqla qurtarmaq olmaz; sayca çox olan bu sortlar hələ kifayət qədər öyrənilməmişdir. Azərbaycanda kəndlilər əsrlər boyu buğdanın sortunu yaxşılaşdırmaqla məşğul olmuşlar. Hər il kəndlilər sünbülün orta hissəsindən toxumlar seçib ayırmışlar. Bu prosesi onlar “başaq seçmə” yaxud da “axta buğda” adlandırmışlar. Bu qədim kəndli seleksiyası bu günə qədər öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Hələ 1930-cu ildə müəllif kütləvi seçmə və sünbüldoğrama ilə məşğul olan kəndlilərin şəklini çəkmişdir; burada ən iri sünbüllər deyil, bir bərabərdə və düzgün forması olan orta irilikdə sünbüllər seçilirdi. Bu zaman sünbüllərin yalnız orta hissəsində olan dənlər götürülürdü. Köhnə təcrübəçilərin izah etdiyinə görə, sünbülün aşağı hissəsindəkini onlar inkişaf etməmiş və ya “cavan” hesab edirdilər. Sünbül seçmə işi ilə respublikanın demək olar ki, bütün rayonlarında məşğul olurdular. Toxum materiallarının bu qayda ilə yaxşılaşdırılması üsulu bu günə qədər də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Göstərilən üsullardan başqa, hələ qədim zamanlardan bəri (hətta indinin özündə də) Azərbaycanın bir çox dağ və aran rayonlarında dən çox məha- rətlə əl ilə (xəlbir vasitəsilə) sortlara ayrılır. Bu sortlara ayırma üsulu “xəlbirləmə” adlanır. Dən xəlbirdən keçirilir və nəticədə bir bərabərdə olan iri və ağır dənlər seçilib ayrılır. Digər ən maraqlı üsul “hövsərləmə”- tabaqlama üsuludur; bu üsul dəni xüsusi hövsər tabağına töküb, hövsərləməkdən 22 ibarətdir ki, bu da, xəlbirləmədə olduğu kimi, yaxşı nəticələr verir. Bunlardan başqa, dən xırmanda kürək vasitəsilə küləklə sovrulmaqla da təmizlənir. Uzun müddət davam etdirilən bu cür sortlara ayrıma üsulu, sünbüllərin seçilməsində olduğu kimi, yeni sort və formaların əmələ gəlməsinə, toxumda müsbət xassə və əlamətlərin möhkəmlənməsinə kömək edir. Tarixi məlumatlardan aydın olur ki, müxtəlif beynəlxalq sərgilərdə Azərbaycan kənd təsərrüfatının ayrı-ayrı qabaqcılları buğda və s. bitkilərin sort və formalarının yaxşılaşdırılması üzrə öz nailiyyətlərini nümayiş etdirmiş və yaxşı göstəricilər üçün müvafiq mükafatlar da almışdılar. 1851-ci ildə Tiflis sərgisində iştirak etmiş Quba qəzasının Gülabı kəndindən – Mirzə Məmməd Bayram oğlu və Siyəzən kəndindən – Yunis Ağası oğlu buğda nümunələri üçün, Şəm- şədil məntəqəsindən – Rəhim Cəfər oğlu – darı nümunələri üçün mükafat almışlar. 1862-ci ildə Beynəlxalq London sərgisində Azərbaycan kəndliləri öz nailiyyətlərini nümayiş etdirdiklərinə görə müka- fat almışlar. Onların içərisində Lənkəran qəzasının Sabican məntəqəsindən olan Nəsifqulu Nəsrulla oğlu həmin sərgidə nümayiş etdirdiyi buğdaya görə mükafatlandırılmışdır. Bundan əlavə, 1864-cü ildə Moskvada, 1867-ci ildə Parisdə və 1872-ci ildə I Pyotrun anadan olmasının 200 illiyi müna- sibətilə yenə də Moskvada təşkil olunmuş sərgilərdə iştirak edən Azərbaycan kəndliləri xalça, ipək məmulatları və ən yaxşı kənd təsərrüfatı bitkiləri, o cümlədən də dənli bitkilər nümayiş etdirmişlər. 1889-cu ildə Tiflisdə açılmış kənd təsərrüfatı və sənaye sərgisində H. Zərdabi özünün əldə etdiyi yeni buğda, arpa və suluf (ağ darı və ya çuqara) sortlarını nümayiş etdirdiyinə görə, diplom və medalla təltif olunmuşdur. XIX əsrin sonuna kimi Azərbaycanda elmi əsaslara istinad edən seleksiya işi aparılmamışdı. Lakin 1895-ci ildə Ağdaş qə- 23 zasında təşkil olunmuş nümunəvi pambıq sahələrini Azərbay- canda təcrübə işinin başlanğıcı hesab etmək olar ki, sonralar digər qəzalarda da belə sahələr təsis edildi. Lakin bu cür sahələrdə ciddi tədqiqat işi aparılmadı, çünki bunların daimi torpaq sahələri yox idi. Toxumşünaslığın bünövrəsi çox qədim vaxtlardan qoyulmuş- dur. Qədim əcdadlarımız öz inkişaflarının ilk dövrlərində onları əhatə edən yabanı bitkiləri becərməyə və onların toxumunu toplamağa başlamışdılar. Onlar becərdikləri bitkilərin içərisindən daha məhsuldar olanların toxumlarını saxlamağa və onlardan nəsil almağa çalışmışlar. Toxumşünaslıq – əkinçiliklə bərabər meydana gəlmiş və inkişaf etmişdir. Belə ki, insanlar ilk dövrlərdən başlayaraq hansı bitkini becərmişlərsə, onun toxumundan istifadə etmiş, onu çeşidlərə ayırmağı öyrənmişlər. Arxeoloji qazıntıların nəticəsində əldə olunan materiallar sübut edir ki, hələ 8-10 min il bundan əvvəl, Asiyanın Cənubi-Şərqində çəltik, Misirdə və Çində buğda, Aralıq dənizi sahillərində subtropik və paxla bitkiləri becərilirdi. Çində tut ağacları və barama qurdları 5 min il bundan əvvəl yetişdirilmiş və təbii ipək istehsal edilmişdir. Azərbaycanda mədəni bitkilərin becərilməsinə hələ qədim zamanlardan başlanmışdır. Qədim Yunanıstanın görkəmli alim- ləri Herodot, Feofrast, Polibi, Strabon və başqaları öz əsərlərin- də Azərbaycan torpağının məhsuldarlığı haqqında qeyd etmişlər. Azərbaycanda dənli bitkilər hələ 4-5 min il bundan əvvəl becərilirdi. Tarixi mənbələrdən məlum olur ki, orta əsrlərdə Azərbaycanda dənli bitkilər, pambıq, meyvə və subtropik bit- kilər geniş yayılmışdır. Azərbaycanda kənd təsərrüfatının çox əsrlik fəaliyyəti nəticəsində və xalq tərəfindən aparılan kortəbii, şüursuz seçmə nəticəsində çoxlu dənli bitkilərin, meyvə və tərəvəz bitkilərinin sortları yaradılmışdır. Bir çox sortlar hətta bu günə qədər kənd təsərrüfatında öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Respublikamızın müxtəlif rayonlarında: Mingəçevir, Naxçı- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|