Microsoft Word X?z? v? Siy?z. ?h tar doc
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I FƏSİL DƏRBƏND-BEŞBARMAQ SƏDLƏRİ HAQQINDA ELMİ AÇIQLAMALAR 1.1. Sədlərin inşa tarixləri haqqında
17 yənləşdirilmişdir. Eləcə də, bütün Türk dünyasında bu vaxta qə- dər mifik obraz kimi xatırlanan Xızır peyğəmbərin e.ə. XIII əsr- də Azərbaycanda dünyaya gəlməsi, yaşaması və tarixi şəxsiyyət olması faktlarla sübuta yetirilmişdir. Monoqrafiya yazılarkən Azərbaycan və xarici ölkə tarixçilə- rinin Dərbənd-Beşbarmaq sədləri ilə bağlı müxtəlif səpkili araş- dırmalarındakı müəyyən elmi-nəzəri, metodoloji ümumiləşdir- mələrilə fərqlənən tədqiqatlardan istifadə olunub. İstifadə olun- muş əsərlərdən əldə edilən bilgilər elmi işin metodoloji əsasını təşkil edir. Ziya Bünyadov, Yaqub Mahmudov, Faruq Sümər, Mahmud İsmayıl, Nəriman Əliyev, Mirəli Seyidov, Vilayət Kə- rimovun əsərlərini xüsusi qeyd etmək istəyirik. Tədqiqat aparı- larkən arxiv materiallarından istifadə edilib. Təqdim edilən monoqrafiyanın materiallarından orta məktəb- lərdə, texnikumlarda və ali məktəblərdə əlavə dərslik kimi isti- fadə edilməsi məqsədəuyğundur. Türk xalqlarının ortaq tarixi problemlərinin öyrənilməsində monoqrafiyanın müəyyən mate- riallarından istifadə oluna bilər. Tədqiqat işi “Giriş”, hər biri bir neçə yarımfəsilə bölünməklə üç “Fəsil”, “Ümumi nəticə” və “Ədəbiyyat siyahısı”ndan ibarət- dir. Tədqiqat işinə arxiv sənədləri və şəkillər əlavə edilmişdir. 18 I FƏSİL DƏRBƏND-BEŞBARMAQ SƏDLƏRİ HAQQINDA ELMİ AÇIQLAMALAR 1.1. Sədlərin inşa tarixləri haqqında Dərbənddən Beşbarmaq qayasına qədər inşa edilmiş bu barı- ların hər biri dağlardan başlayaraq Xəzər dənizinin içinə qədər uzadılmışdır. Beləliklə Dərbənddən Beşbarmağa qədər Böyük Qafqaz sıra dağları ilə Xəzər dənizi arasında mövcud olmuş dar keçid bağlanmışdır. Məlum məsələdir ki, bu barılar müdafiə məqsədi ilə inşa edilmişdir. Lakin kimlər tərəfindən, kimlərə qarşı və nə vaxt inşa edilmişlər? Ərəb tarixçiləri Ərəb Xilafəti dövründən əvvəl Azərbaycan ərazilərində baş vermiş hadisələri yazarkən Bizans, alban, erməni mənbələrinə istinad etmişlər. Bu səbəbdən də Bizans, erməni, alban və ərəb mənbələrində Dərbənd şəhəri ilə Beşbar- maq qayası arasındakı sədlərin sasani hökmdarları tərəfindən tikilməsi barədə məlumatlar eynidir. Lakin elə həmin mənbə- lərin özlərində bu fikri təkzib edən faktlar da vardır. Erməni tarixçisi Gevond yazır ki, xəlifə Süleyman (715 – 717-ci illər) “... hakimiyyətinin ikinci ilində çoxlu qoşun toplayıb sərkərdə Müslimin sərəncamına verdi və Xəzər qapılarına göndərdi. O, gəlib Dərbənd şəhərindəki hun qoşunları ilə döyüşdü, onları məğlub edib qovdu və qalanı qarət edib, hasarını sökəndə təməlində böyük daş tapdılar ki, üzərində bu yazılar var idi: “Markian, hökmdar, öz xəzinəsindən böyük miqdarda talant hesabına bu şəhəri, qülləni tikib. Nəticədə İsmayıl övladları bunları dağıdacaqlar və sonra öz xəzinələri hesabına yenidən quracaqlar”. Bu yazıları oxuyandan sonra onlar hasarları sökməyi dayandırdılar, bənnaları toplayıb sökülmüş hasarı 19 bərpa etdilər”. Gevondun bu məlumatından belə çıxır ki, Dər- bənd hasarları Bizans imperatoru Markian (451-457) tərəfin- dən tikilmişdir. Biz bilirik ki, Sasanilərin Dərbənd ərazisində hakimiyyəti yalnız Xosrov Ənuşirəvan (531-579) dövründə möhkəmlənmişdir. Buna görə də Gevondun bu məlumatı ola bilər ki, Dərbənd hasarlarına deyil, Beşbarmaq səddinə aiddir (115, s.167). Qədim Beşbarmaq səddi bir çox tarixçilərin diqqətini cəlb etmişdir. Böyük Qafqaz dağları silsiləsinin Xəzər dənizinə ən yaxın ətəklərindəki “Beşbarmaq” qayanın adı günümüzə qədər qorunub saxlanmışdır (116, s.166). Ərəb coğrafiyaçıları əl- Bələzu-ri və Yaqubi bu Beşbarmaq qayasını İncildəki “Musa qayası” ilə eyniləşdirmişlər (116, s.166). Ət-Təbəriyə görə 533-cü ildə Sasani hökmdarı Xosrov Ənu- şirəvan Dərbənd şəhərinin və qalasının tikintisinə başlamış və 567-ci ildə başa çatdırmışdır (50, s.52). Yazılı mənbələr Dərbənd-Beşbarmaq keçidindəki sədlərin ti- kilmə tarixini Sasani hökmdarları ilə əlaqələndirirlər. Bu həqi- qətən belədirmi? Bu suala Azərbaycan memarları, arxeoloqları və tarixçiləri öz əsərlərində tutarlı cavablar vermişlər. Məsələn, memarlıq doktoru Vilayət Kərimovun “Azərbaycanın müdafiə istehkamları” kitabında bu barədə deyilir: “Qədim Dərbəndin öyrənilməsi zamanı şəhərin çoxəsrlik mövcudluğu nəticəsində yaranmış və təpənin üstündə qalınlığı 10 metrə çatan mədəniy- yət qatlarında müxtəlif dövrlərin, mədəniyyətlərin, üslubların və təsirlərin varlığı üzə çıxmışdır. Geniş arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Sasanilərdən əvvəlki dövrlərə aid edilən qədim istehkam məntəqəsinin qalıqları aşkar edilmişdir. Təyin edil- mişdir ki, Dərbənd yüksəkliyinin zirvəsi qədim zamanlardan yaşayış məskəni olmuşdur ki, bunun təsdiqinə daş, bürünc baltaların, bürünc dövrünə aid saxsıların tapılması şahidlik edir” (113, s. 51). T.Məmmədov “Qafqaz Albaniyası” kitabında yazır: “I və II əsrin yunandilli və latın müəllifləri Dərbənd keçidi haqqında 20 danışarkən elə terminlər istifadə etmişlər ki, bu terminləri təkcə “darvaza”, “qapı” kimi deyil, həm də “tıxac”, “maneə”, “sədd” kimi də tərcümə etmək olar. Tarixçilər ehtimal edirdilər ki, artıq I əsrin ikinci yarısında bu ərazilərdə hansısa hasarlar və istehkamlar mövcud idi. İndi bu ehtimallar arxeoloji tədqiqat- larla təsdiq edilmişdir. Arxeoloq A.A.Kudryavtsevin arxeoloji axtarışları zamanı eramızdan əvvəl VII-III əsrə aid olan, iri sal daşlardan tikilmiş, eni 4,5-5 metr olan möhkəm hasar aşkar edilmişdir (116, s.170). Qədim island saqalarındakı əfsanələrə görə Asqard, yəni As- ların səddi Don çayından şərqdə yerləşir, As tanrılarının pay- taxtı səddin içindədir. İsland tarixini özündə əks etdirən Böyük saqa və Kiçik saqa kitabları adətən bir qəhrəmanın və ya bir tayfanın taleyindən söhbət açır. İslandiya adasında X əsrdən başlayaraq məskunlaşmağa başlayan xalq bu adaya Skandinavi- yadan gəlmişdir. Norveçi vahid hakimiyyəti altında birləşdir- miş kral Harald ilə münaqişədə olmuş bir çox tayfalar adada sığınacaq tapmışlar. Lakin İslandiya adasında III əsrə aid edilən Roma pulları aşkar edilmişdir. Bu adanın vikinqlərdən əvvəl məskunlaşdığını ehtimal edənlər də vardır. Norveçlilərin ulu əcdadları isə dat və engil tayfalarına qohum olan ayrıca tayfaya mənsubdurlar. Məşhur coğrafiya alimi norveçli Tur Heyerdal ümummilli liderimiz Heydər Əliyevlə görüşü zamanı (Azərbay- can televiziyası, 2000-ci il, 5 sentyabr) Skandinaviya yarımada- sına ulu əcdadlarının məhz indiki Azərbaycan ərazisindən gəldiklərini söyləmişdir. Azərbaycan tarixçisi akademik Mahmud İsmayıl ölkəmizin qədimdə As yaxud As-ər (azər) adlanmasını yazmışdır (48, s. 3). Arxeoloji tədqiqatlar Dərbənd və Beşbarmaq dağı arasında- kı sədlərin Sasanilərdən çox-çox əvvəl mövcud olmasını sübut etmişdir. Ərəb coğrafiyaçıları əl-Bələzuri və Yaqubi bu Beşbar- maq qayasını İncildəki “Musa qayası” ilə eyniləşdirmişlər. Mu- sa ilə türk qövmünün peyğəmbəri Xızır Bəlya Məlkan oğlunun görüşü barədə müqəddəs Quranın “Kəhf” surəsində məlumat Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|