Mövzu “Sosial iş nəzəriyyəsi və təcrübəsi-1” fənninin predmeti, məqsədi və vəzifələri
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 7.4. Sosial işdə sistem üsulu
Sosial işin nəzəri əsaslarını təşkil edən bəzi konsepsiyaları da nəzərdən keçirmək məqsədəuyğun olardı. Onlardan biri sistem üsuludur. Sosial işdə bu üsulun 3 əsas modeli mövcuddur. Onlardan birincisinin əsasında Bertalanfinin sistem nəzəriyyəsi durur. Özünün ilkin variantından bu üsul bioloji materiala rəğmən hazırlanmışdı və qeyd olunurdu ki, bütün orqanizmlər altsistemlərdən ibarətdir. Bu model sosial iş sahəsinə sistem nəzəryyəsinin bir sıra anlayışlarını – giriş, çıxış, entropiya və s. daxil etmişdir və ilk əvvəllər bu praktiki sosial işçilər tərəfindən bir o qədər də alqışlanmırdı. Qərbdə XX əsrin 70-ci illərində sosial iş praktikasında bu üsulun tətbiqi geniş vüsət almağa başlayır. Bu baxış çərçivəsində belə bir təsəvvür geniş yayılmışdır ki, insanlara 3 tip sistem yaxından kömək göstərir: Birincisi, qeyri-formal sistemlərdir (ailə, dostlar və b.). İkincisi, formal sistemlərdir (siyasi partiyalar, həmkarlar və s.). Sosioyental sistemlər (əsas sosial institutları-məktəb, hüquq mühafizə orqanları və s.). Bu konteksdə sosial işçinin vəzifələri 2 qrupa ayrılır: Bir tərəfdən, insanlara problemlərinin həlli ilə əlaqədar kömək göstərəcək təşkilat və idarələrin fəaliyyətinin optimallaşdırılması ilə bağlı olan vəzifələr; Digər tərəfdən, öz tələbatlarını ödəmək, insanın özünümüdafiə potensialını yüksəltmək məqsədi ilə köməyə ehtiyacı olan insanlara, sosial iş müəssisələrindən geniş istifadə olunması ilə əlaqədar, sosial işçilər tərəfindən köməyin göstərilməsi. 145 İnsan həyatında problem o halda yaranır ki, onunla mühit arasındakı əlaqə ya pozulur, yaxud da təhrif olunur. Məhz aşağıdakı hallarda bu baş verə bilər: Bu və ya digər növ sistem mövcud olmur; İnsan ona kömək göstərmək iqtidarında olan sistemlərin mövcudluğu haqqında ya bilmir, ya da bilmək istəmir; İnsanın bu və ya digər sistemə daxil olması onun üçün yeni problemlər (məsələn, asılılıq) yaradır; Və ən nəhayət, müxtəlif sistemlərin münaqişəsi. İkinci sistem modeli. Bu model T.Parsons nəzəriyyəsinin sosial işin tələbatlarına uyğunlaşdırılması ilə əlaqədar idi. Qeyd etmək lazımdır ki, onun tətbiqi çox uğursuz oldu. Məsələ ondan ibarət idi ki, Parsons konsepsiyasının sosiologiya elmində ənənəvi olaraq tənqidə məruz qalan hissələri – məhz sosial sistemdə münasibətlərin ifrat ahəngdarlığı, sistemin ta əvvəldən tarazlığa meylli olması, subyektin fəallığının təcrid olunması kimi konseptual məqamları sosial işə tətbiq etmək cəhdləri göstərildi. Bu isə, qeyri-sabit sistemlərlə əlaqəli olan sosial iş təcrübəsi üçün işlək nəzəri model ola bilməzdi. Son model sistem-ekoloji modelidir. Bu modelin ―həyat modeli‖ adlanan konsepsiyası günümüzdə çox populyardır. Cari model, insanları ―qarşılıqlı mübadilə‖ vasitəsi ilə daim ətraf mühitə uyğunlaşmağa çalışan subyektlər kimi nəzərdən keçirir, yəni fərdlər ətraf mühiti dəyişdikləri kimi, özləri də onun təsiri altında dəyişirlər. qarşılıqlı adaptasiya (uyğunlaşma) anlayışı ―şəxsiyyət – mühit‖ münasibətlərinin analizində mühüm yer tutur. Stresslərin əsas səbəbləri aşağıdakılardan ibarətdir: Birincisi-müxtəlif həyati dəyişikliklər (məsələn, status və rolun, sosial məkaın dəyişdirilməsi, yaşla əlaqədar dəyişikliklər və s.); İkincisi-ətraf mühitin təzyiqi (məsələn, sosial qeyri-bərabərsizliyin nəticəsi olaraq sosial qrupların qeyri-bərabər imkanları); Üçüncüsü-şəxsiyyətlərarası münasibətlər (məsələn, istismar). 146 Aralarında müəyyən fərqlər olmasına baxmayaraq, sistem modellərinin ümumi xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, onlar: Diqqətlərini ətraf mühitin dəyişməsi üzərində cəmləşdirir; Bir şəxsiyyətin digər şəxsiyyətə birbaşa təsirini (gizli fikir və hisslərini çıxmaq şərtilə) təhlil edir; Arzuolunan nəticələrin müxtəlif yollarla əldə edilməsi imkanlarını tanıyırlar. Ekosistemlər nəzəriyyəsində sosial işin əsas vəzifəsi, insanların adaptiv qabiliyyətlərinin yüksəlməsindən, insanla mühit arasındakı kompromisi daha da adaptiv etmək məqsədi ilə insanların əhatəsinə təsirin göstərilməsindən ibarətdir. Sosial işin strukturunda sistem-ekoloji üsulu öz nümunəsini hərtərəfli şəkildə, əhalinin sosial təminatı və dəstək işinin təşkilində tapır. Bu dəstək, əhalinin ehtiyacı olan müəyyən qruplarına həm mərkəzləşdirilmiş(formal), həm də fərdi, qeyri-formal şəkildə (qonşuların, qohumların) göstərilən köməyi əhatə edir. Sistem üsulunun digər üsullardan fərqli cəhəti ondan ibarətdir ki, o, diqqətini kliyentin şəxsiyyətində və psixi problemlərində deyil, onun həyati problemlərinin sosial məzmununda cəmləşdirir. Sosial iş nəzəriyyəsində, yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz konseptual modellərdən başqa digərləri də mövcuddur və qısaca olaraq onların da üzərində dayanmaq önəmli olardı. Söhbət 1. ―Müdaxilə‖ yaxud ―böhran vəziyyətinə müdaxilə‖, 2.‖Prevensiya‖ nəzəriyyələrindən gedir. Böhran vəziyyətinə müdaxilə nəzəriyyəsi günümüzdə sosial iş praktikasında ən geniş yayılmış universal nəzəri metodlardan biridir. Bu nəzəriyyənin daha dolğun izahını Naomi Qolan aşağıdakı tezislərdə ifadə edir: Hər bir insan, sosial qrup, yaxud təşkilat ömür boyu böhranlı vəziyyətlərlə qarşılaşa bilər və bu hadisələr gözlənilən və gözlənilməz ola bilər; Hər hansı bir itki ilə müşayiət olunan hadisələr ən qorxulu hadisələrdir; çünki bu halda şəxsiyyətin müvazinəti pozulur, 147 o, öz problemlərini adi hallarda olduğu kimi həll etmək qabiliyyətini itirir və onun durumundakı psixoloji gərginlik artır; Stressli hadisələr təhlükə, itki, çıxılmazlıq hisslərini yaratdığından, fərdin ilkin reaksiyası narahatçılıq, daha sonra depressiya, mövcud narahatçılıq nəticəsində yaranmış problemi həll etmək cəhdləri ola bilər; Yaranmış problemlərin əksəriyyəri əvvəllər tətbiq olunmuş strategiyalar əsasında həll edilir. Bu da fəal böhran ehtimalını aşağı salır, lakin problemin həlli yönümündə uğursuz cəhdlər edilmiş olarsa, onda böhranlı situasiya kəskinləşə və onun nəticələri acınacaqlı ola bilər; Böhranlı hadisələr arasındakı aralıq və ondan çıxmaq üçün tələb olunan zaman kəsiyi, şəxsiyyətin psixoloji xüsusiyyətlərindən və hadisələrin xarakterindən asılı olaraq dəyişir. Lakin bir qayda olaraq, fəal böhran dövrü 406 həftə aralığını əhatə edir; Böhranlı durumda olan insanlar, xarici təsirə məruz qalmaq nöqteyi-nəzərindən daha həssas və ―açıq‖ insanlar olduqlarından, onların durumuna məhz bu dövrdə müdaxilə olunmasının əhəmiyyəti təkzib edilməzdir; Bərpa, yaxud ―reinteqrasiya‖ dövründə kliyent problemin həlli ilə əlaqədar yeni üsulları mənimsəyir. Bu da onun gələcəkdə gözlənilən böhranlı vəziyyətlər üçün dayanıqlığını artırır. Bərpa yaxud ―reinteqrasiya‖ prosesi özünə bir neçə mərhələni daxil edir. Birincisi, koqnitiv duyumun korreksiyası nəticəsində kliyentlər, onların başlarına gələn hadisələrlə daha dəqiq və ətraflı məlumatlara malik olur, dünyagörüşlərini zənginləşdirirlər; İkincisi, hisslərin idarə olunması – güclü emosiyalardan ―azad olma‖, sosial işçilər tərəfindən məqbul hesab edilən reaksiiya kimi nəzərdən keçirilir; Üçüncüsü, situasiyanı ələ almaq nöqteyi nəzərindən yeni davranış modelləri inkişaf etdirilir. |