156
Orada ilanlar atlara yemlənməyə vermirdi məqam.
İtirdim səni, ay gölüm mənim, gölüm mənim.
Yayın sərin südündən,
Payızın sarı yemişindən,
Qışın balıq sürüsündən
Xalqım məhrum oldu mənim (Толстова, 1977, с. 159).
Bənzər motivə ―Ay Uralım, Uralım‖ adlı başqırd kobayırın-
da da rast gəlirik:
Sürülərim burada otlayırdı,
Atlarım bu çöldə yeyb-bəslənirdi.
İnəklərin burada movuldayırdı,
Qoyunlarım bu yerdə yeyb kökəlirdi.
Buranın axar çayları gümüş kimi bərq vurur,
At kimi şütüyüən balıqlarla doludur.
Deyingən qarı tək quruldar burda qurbağalar
(Толстова, 1977, с. 160)
Mahmud Kaşğarlının (XI əsr) bulqar türklərindən gətirdiyi
misal da bu qəbildəndir:
İtil suları axır, sahilləri döyərək,
Sahil qayalarını döyəcləyərək.
Qurbağa və balıqlar sürü-sürüdür,
Onlarla qaynaşır göl (Толстова, 1977, с. 160).
Lakin bu yaxınlıq və bənzərliyin səbəbi təkcə bu iki türk
xalqının, yəni başqırd və qaraqalpaqların nə zamansa eyni coğ-
rafi arealda yaşamış olmasından qaynaqlanmaya da bilər.
Məsələnin kökündə etnogenetik bağların dura biləcəyi ehtimalı
da unudulmamalıdır. Üstəlik də unudulmamalıdır ki, Başqırd
soylarından userqanların şəcərənaməsində bu soyun öz başlan-
ğıcını eynən qaraqalpaq - myütenlər və özbək – matienlər kimi
Myüten bəydən (Myüten biy) götürdüyü vurğulanır. Yeri gəl-
mişkən qeyd edək ki, Userqan-myüten folklor birgəliyi mövzusu
elmdə yeni deyil və R.Q.Kuzeyev bu mövzuya dəfələrlə müra-
ciət etmişdir (Толстова, 1977, с. 160).
―Ormambet biy‖ poemasından isə belə məlum olur ki, qa-
raqalpaqlar Ormambet bəyin (―Manas‖da Almanbet kimi yad
157
edilir – B. T.) ölümündən sonra (XVI əsr) Volqa və Ural arası
əraziləri tərk edərək şərqə doğru köç etmiş və hazırda yaşadıq-
ları ərazilərdə məskunlaşmışlar. Elə həmin dövrdə də qaraqal-
paqlar iç-içə, birlikdə yaşadıqları noqaylardan ayrılmışlar:
Ormambet bəy öldüyündə,
On noqay böyu ayrı düşdü bir-birindən.
Ormambet bəyin oğlu yox idi,
Yalnız bircə qızı var idi.
Bu noqayların birliyini pozdu.
Bu tolqaudan (poemadan) anlaşıldığı kimi,
müəyyən dövrdə
qaraqalpaqlar noqay siyasi birliyinə daxil olmuşlar (Толстова,
1977, с. 161). Başqırdların da həmin dövrlərdə Noqay ulusunda
yaşadıqları məlumdur (Очерки по истории Башкирской
АССР, 1956, с. 72-75).
Qırğızlarda da ―Qırx qız ata‖ adlı əfsanə qeydə alınmışdır
və bu əfsanə qaraqalpaq dastanının süjetini deyil, Azərbaycan-
dakı eyni adlı əfsanəni xatırlatmaqdadır. M.İsmayıl Rüstəm
qızının fikrincə, qırğızların «Qırx qız ata» əfsanəsi türk mədə-
niyyətinin оrtaq xüsusiyyətlərini aydın şəkildə göstərir (İsmayıl
Rüstəm qızı, 2008, s. 60). Əfsanəyə görə Köymеn dağında
yaşayan оbalarda qırx qız biri - biri ilə bacı kimi kеçinirmiş. Bir
gün bu оbalara quldurlar basqın еdir. Qızlar о sırada hərəsi bir
işlə məşğul imiş. Basqınçıları kafir sayan qızlar оnlara görün-
məkdənsə daş оlmağı diləyirlər. Köymеn dağı yarılır. Qırx qız
dağın içinə girərək оrada daş оlurlar. Bura «Qırx qız ata» adlan-
dırılmış və ziyarət yеrinə çеvrilmişdir (Yüz bir türk efsanesi,
2004, s. 64-65).
Mirəli Seyidov mifoloji təfəkkürdə bu tip çevrilmələrin əski
inamlarla bağlı olduğu fikrini əsaslandıraraq yazır:
“Qədim insanlar inanırmıĢ ki, onqon, ilahi, Tanrı hər bir
canlıda, cansızda cüz halında var və onlar kökə görə qohumdur-
lar. Bu cüzün gücü ilə canlı, cansız Ģəklini dəyiĢir. DaĢ insan
olur, insan heyvan və sair” (Seyidov, 1989, s. 262).
―Qırx qız ata‖ əfsanəsinin kök etibarilə Qafqaz regionu,
daha dəqiq desək, Azərbaycanla bağlı olduğu, yəni Azərbay-
