Uşaq Kitabxanası
Yüklə 1,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Həsən bəy Zərdabi - 180
- Dövri mətbuatda
- Həsən bəy Zərdabiyə həsr olunmuş əsərlər
- Azərbaycan mətbuatının məşəli- Zərdabi (metodik vəsait)
39
xatirələrinə görə, bir gün Üzeyir bəy Hacıbəyov xəstə Həsən bəyi ziyarət edir. Həsən bəy əl işarələri ilə ondan bir opera yazmasını xahiş edir. Təklif məmnuniyyətlə qəbul edilir. 1908- ci ildə “Leyli və Məcnun” operası beləcə yaranır…
olan Həsən bəy Zərdabi 1907-ci il noyabrın 28-də dünyasını dəyişdi. Ertəsi gün böyük izdiham və təntənə ilə Bakıda Bibiheybət qəbiristanlığında dəfn olundu. Azərbaycanın XX əsr tarixində o zaman üçün görünməmiş qələbəliklə keçən dəfn mərasimində böyük maarifçinin cənazəsini çiyinlərində daşıyan insan axını üç yerdə-Bakının məşhur Qasımbəy məscidinin həyətində, “Kaspi” qəzetinin redaksiyasının (redaksiya indiki Sabir bağında yerləşirdi. 1918-ci il mart hadisələrində ermənilər tərəfindən yandırılmışdı) və Bakı şəhəri Dumasının qarşısında dayanmış, Həsən bəyin xidmətləri haqda nitqlər söylənmişdi. Dəfn mərasimində məşhur ziyalılardan Əhməd bəy Ağayev, Əli bəy Hüseynzadə, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Qara bəy Qarabəyov, Məmmədhəsən Əfəndiyev, İsgəndərbəy Məlikov, Haşım bəy Vəzirov, İsa bəy Aşurbəyov və başqaları nitq söyləmişdilər. Həsən bəy bütün işlərdə olduğu kimi, ölümü ilə də ilkinliyini qorumağı bacardı… Bakı şəhər duması Həsən bəyin xatirəsini əbədiləşdirmək üçün şəhər məktəblərindən birinə adının verilməsi, abidəsinin qoyulması və Moskva Dövlət Universitetində təhsil alan azərbaycanlı tələbələrə vermək üçün “Həsən bəy Zərdabi təqaüdü” təsis edilməsi haqqında qərar qəbul etmişdi. Bunlardan yalnız sonuncusu yerinə yetirildi. Belə ki, Moskva Dövlət Universitetinin tələbələri olmuş Mustafa bəy Vəkilov, Tağı bəy Qəniyev, eləcə də Riqa Politexnik İnstitutunda bir müddət təhsil almış Səffət bəy Məlikov həmin təqaüdü almışdır… 40
Həsən bəyin həyat yoldaşı Hənifə xanım 1856-cı ildə Nalçikdə anadan olmuş, 1929-cu ildə Bakıda dünyasını dəyişmişdir. Görkəmli maarif xadimi kimi tariximizə imza atmış Hənifə xanım H.Z.Tağıyevin “Qız məktəbi” ndə, Bakı I rus-Azərbaycan məktəbində, Xalq Cümhuriyyəti dövründə I Qadın türk məktəbində müdir, sovet dövründə Bakı şəhər I pillə məktəbində müəllim işləmişdir. 1925-ci ildə “Əkinçi” qəzetinin 50 illiyi ilə əlaqədar Həsən bəy Zərdabinin bioqrafiyasını qələmə almışdır... Həsən bəyin dörd övladı-iki oğlu, iki qızı olmuşdu. Böyük qızı Pəri xanımın təhsili barədə məlumatımız yoxdur. O, görkəmli siyasi xadim, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin sədri Əlimərdan bəy Topçubaşovun həyat yoldaşı olub. İki övladı (Ələkbər bəy və Rəşid bəy) vardı. Fransada yaşayıb və orda vəfat edib. I aparıcı: İkinci qızı Qəribsoltan xanım 1889-cu ildə Zərdabda anadan olub, 1967-ci ildə Bakıda rəhmətə gedib. Övladı olmayıb. Görkəmli bəstəkar Rauf Hacıyev və bacısı Adilə xanımın təlim-tərbiyəsində xüsusi xidmətləri olub. Tağıyevin Qız məktəbinin məzunu kimi uzun illər müəllimliklə məşğul olub. Böyük oğlu Mudhət bəy Moskvada ali texniki təhsil alıb. Ötən əsrin mənfur 30-cu illər repressiyasının qurbanı olub. Onun yeganə övladı 1925-ci ildə anadan olmuş Fatma xanım repressiya illərində Stavropolda yaşamış, sonralar Bakıya qayıtmış və ali təhsil almışdı. Fatma xanımın oğlu Məmmədəli və nəvəsi Hacağa Bakıda yaşayırlar…Həsən bəyin kiçik oğlu Səffət bəyin doğum və ölüm tarixləri məlum deyil. O, 1914-17- ci illərdə Riqa Politexnik İnstitutunda oxumuş, Rusiyadakı çevriliş səbəbindən təhsilini tamamlaya bilməmişdi. Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin qərarı ilə xaricə ali təhsil almağa göndərilən 100 tələbədən biri kimi Almaniyada ali təhsilini 1922-ci ildə tamamlamışdı. Sovet rejimindən qorxaraq vətənə
41
dönə bilməmişdi. Bir müddət Parisdə bacısıgildə yaşamış, sonra İstanbula köçərək, orada da ömrünü başa vurmuşdu. Azərbaycan sovet hökuməti onun “varlı ailədən olduğunu və Ə.Topçubaşovun qohumu” olduğunu əsas gətirərək dövlət təqaüdündən məhrum etmişdi. Hənifə xanım Xalq Komissarlar Soveti və Maarif Komissarlığına müraciət edərək Səffətə təqaüd verilməsini çətinliklə bərpa etdirə bilmişdir… II aparıcı: Ümumiyyətlə, sovet dövründə H.Zərdabinin ailəsi də bu və başqa şəkildə repressiyalara məruz qalmış, adı ilə bağlı hər şey on illər boyu yasaqlanmışdı. Bu böyük maarif fədaisinin təmiz adı və ölməz əməlləri yalnız 1956-cı ildə sovet rejimi yumşalandan sonra özünə qaytarıldı və bəraət aldı… Əsərləri çap olundu, haqqında dəyərli əsərlər yazıldı.... Həsən bəy şəhərdə ehtiyacı olan şagirdlərə kömək etmək üçün Xeyriyyə Cəmiyyəti yaradır. Bütün gücünü cəmiyyətə daha çox üzv cəlb etməyə yönəldir. Çünki cəmiyyət o üzvlərin hesabına yaşamalı idi. Qızı Qəribsultan xanım yazır ki, atam bir qəbul otağından o birinə, bir təmtəraqlı salondan o biri zəngin salona, bir fərasətli işbazın yanından o biri harınlamış mesenatın qəbuluna gedirmiş. Bu iş Həsən bəyə ağır gəlsə də, onun qəlbini əzsə də, geri çəkilmirmiş. Uğursuz günlərin birində hər yerdən əli üzülən Həsən bəy əldən düşmüş halda Bakı küçələrində çarəsiz gəzirmiş. Rədd cavabları gah soyuq nəzakətlə, gah həyasızcasına, gah da istehzalı gülüşlə olurmuş. Bəziləri xahişə gələn ziyalını inandırmağa çalışırmış ki, onun xahişi tamam mənasızdır... Bəli, zavallı Həsən bəy “bu qızıl yuvalarından” çıxıb küləkli Bakı küçələrində “xeyirxahların” ona münasibətini düşünə-düşünə dolaşırmış.
42
toxunduğunu hiss edir. Başını qaldıranda, qarşısında bir hambalın durduğunu görür. Hambalın 40-a yaxın yaşı olarmış. Günəşdən yanan üzü bürünc rəngdəymiş. Kürəyində palan, ayağında çarıq varmış. Hambal Həsən bəyə sevgi ilə baxırmış. Üzündə də utancaq, çəkingən bir təbəssüm varmış. -Eşitmişəm, bizim uşaqları oxutmaq üçün pul yığırsan. Mən bir az qazanmışam. Budur, götür. Bilirəm, azdı, amma ürəkdəndi. Həsən bəy təəccübdən donub qalır. Bir xeyli danışa bilmir. Nəhayət, hambalın əlini sıxıb deyir: -Çox sağ ol, dostum! Sən mənə o qədər pul verdin ki, onu mən həyatımda heç bir kimsədən almamışam. Çünki sən nəyin varsa, hamısını verdin! Zərdabi qonaq qəbul etməyi çox sevərmiş. 1897-ci ildə şəhərdə 6 otaqdan ibarət mənzil tutub ailəsi ilə yaşayırmış. Bu otaqlar hər vaxt kənar adamlarla dolu olarmış. Qonaqlar və ya öz işi ilə bağlı Həsən bəyin yanına gələn kəndlilər orada yeyib yatarlarmış. Bundan əlavə, həmin mənzildə 10 kasıb oğlan uşağı yaşayırmış. Həsən bəyin xanımı Hənifə xanım onları məktəbə hazırlayırmış. II aparıcı: Belə bir zamanda “Kaspi” qəzetində çalışan Həsən bəy kuryeri evə göndərib Hənifə xanıma bildirir ki, onun yanına- redaksiyaya Rusiyadan əziz qonaqlar gəlib, onları yüksək ehtiramla qarşılamaq lazımdır. Hənifə xanım bu xəbəri evdəkilərə də yetirir. Hazırlıqlar başlayır. Hamı əyninə təzə paltar geyinir. Axşam qonaqlar Həsən bəylə birlikdə evə təşrif buyurur. Hənifə xanım onları eyvanda qarşılayır. Ev sahibəsinin rus dilində mükəmməl bilməsi gələnləri heyran edir. Qonaqlar 43
otururlar, yeyib-içirlər, gecədən
xeyli keçənə qədər söhbətləşirlər. Gələnlərdən biri hətta yaxşı oxuyurmuş. Qonaqlar ölkədə Çar Rusiyası və müstəmləkə altına saldığı xalqlar fəhlələrin ağır, acınacaqlı vəziyyətindən danışanda ciddiləşirlər. Gecə Hənifə xanım qonaqlara yataq hazırlayır, ancaq onlar təşəkkür edib mehmanxanadakı nömrələrinə qayıdırlar. Uzun sürən qonaqlıqdan sonra Zərdabilər ailəsi yatır. Ancaq səhər yuxudan oyanan Həsən bəy evdəkilərə deyir ki, gələn qonaqların biri yazıçı Maksim Qorki, o birisi isə müğənni Fyodor Şalyapin idi... I aparıcı: Bakıda su qıtlığı varmış. Şəhərə suyu iri çənlərdə gətirirlərmiş. Su kəməri çəkmək məsələsi gündəmdə imiş.Həsən bəy bu məqsədlə Dumanın iclaslarında təmiz dağ suyundan istifadə etmək lazım olduğunu deyirmiş. Şəhər Dumasındakı bir başqa deputat-Ambarsum Məlikov isə şəhərə suyun onun Zuğulbada olan malikanəsindəki çeşmədən çəkilməsini istəyirmiş. Bu, ona böyük gəlir gətirə bilərmiş. Qızı Qəribsoltan xanım bir dəfə atasının dostları ilə bir söhbətinin şahidi olub. Həsən bəy həyəcanla deyirmiş: “Bu dələduz şəhərə özü ilə bərabər qızdırma gətirən su çəkdirmək istəyir. Buna yol vermək olmaz!..“Dumada Zərdabinin müqavimətindən qorxan
Ambarsum Məlikov onun üstünə o vaxt üçün böyük məbləğ sayılan bir neçə min rubl rüşvət göndərir. Qəribsoltan xanım yazır ki, mən evimizdə hələ buna oxşar fırtına görməmişdim: “Həmişə özünü təmkinli və nəzakətli aparan atam bu dəfə təsvirəgəlməz hiddətlə püskürən vulkana dönmüşdü”.
44
istəyir!” Hənifə xanım var gücü ilə Həsən bəyi sakitləşdirməyə çalışır, amma nail olmur. Əsl mərəkə isə Dumanın iclasında baş verir. Həsən bəy Ambarsum Məlikovu “yaramaz” adlandırır. Ambarsum bərk hirslənib onu duelə çağırır... Həsən bəy: - Nə?! Sizinlə duel?! Siz, sadəcə axmaqsınız! Özündən çıxan Həsən bəy bu sözləri deyərək Dumanın iclas zalını tərk edir. Evə gələndə Hənifə xanım onu yatağa uzadır. - Mən bacarmadım!.. Başa düşürsən?! Adamı dəhşətə gətirən odur ki, bütöv bir xalqın sağlamlığı məsələsi həll olunarkən, o dələduz utanmadan alicənablıq məzhəkəsi oynadı və
ləyaqətsizliklə üstün gəldi. Həsən bəy bu sözləri aramsız təkrar edirmiş... Qəribsoltan xanım yazır ki, belə ağır mübarizələrdə qalib gəlmək get-gedə çətinləşirdi və atamın səhhəti günbəgün pisləşirdi... Qubernator Həsən bəy Zərdabiyə: -Axı, sənin bu savadsız, xeyir-şərini qanmayan vəhşi camaatın arasında nə işin var? Yaxşı olmazmı ki, gedib Rusiyanın mərkəzi şəhərlərindən birində yaşayıb işləyəsən? Söz Zərdabiyə bərk toxunduğundan soruşur: - Mən necə adamam? Qubernator tərəddüd etmədən deyir: - Sən son dərəcə savadlı, dünyagörmüş, dərrakəli bir insansan. Həsən bəy acı-acı gülümsünüb cavab verir: - Mən də o vəhşi hesab elədiyin adamların arasından çıxmışam. Onlar da oxusalar, təhsil görsələr mənim kimi elmli, bilikli olacaqlar.
45
xəstəliyindən vəfat etdi. Onun ölümü o dövr Azərbaycan ziyalılarını hədsiz dərəcədə kədərləndirmişdi. “Tazə həyat” qəzetinin Zərdabinin ölümünə həsr edilmiş bir nömrəsində qeyd edildiyi kimi, onun dəfn mərasimi, hələ Bakının tarixində görünməmiş bir hüznlə keçmişdir. O zaman Qafqazda çıxan qəzet və jurnalların çoxunda onun vəfatı və dəfn haqqında məlumat, nekroloq, məqalə və məktublar çap edilmişdi. “Əkinçi” H.
Zərdabinin coşğun və çoxsahəli fəaliyyətində ən parlaq və qiymətli səhifədir. O, yaşadığı müddətcə rahatlıq bilməyib, qızğın fəaliyyət göstərmişdir. Belə ki, o, maarifi təbliğ etmiş, ana dilinin saflığı uğrunda mübarizə aparmaqla yanaşı din və xurafat məddahlarına qarşı amansız mübarizə aparmış, yerli əhalinin hər cür qayğısına qalmışdır.
yaşamış “Əkinçi” Azərbaycanın, xalqımızın içtimai-siyasi həyatında, milli oyanış tarixində, mənəvi tərəqqisində parlaq, silinməz iz qoyub getdi.
“Əkinçi” sadəcə bir qəzet deyildi. O dövrkü Azərbaycan mühitinin, baş verən içtimai-siyasi proseslərin salnaməsi idi. “Əkinci” nəinki XIX əsrin yarısında Azərbaycanın mütərəqqi ziyalılarını, o cümlədən gənclərini öz ətrafında birləşdirən mərkəz, eyni zamanda onların güvənc yeri idi… Zaman keçdikcə, bizi Zərdabidən ayıran vaxt artdıqca, bu böyük vətənpərvərin əzəməti daha aydın görünür. Böyük iftixar hissi ilə qeyd edə bilərəm ki, bu böyük maarif carçısının bütün arzu və idealları indi bizim ölkəmizdə yerinə yetirilmişdir. Onun milli mədəniyyətimizin xəzinəsinə dəyərli hədiyyə olan ideya irsi bu gün belə öz təravətini itirməmişdir.
46
suverenliyini əldə etdikdən sonra xalqı Həsən bəy Zərdabinin dahiliyini, böyüklüyünü və xidmətlərini daha dərindən anladı.
Nəzərinizə çatdırmaq istərdim ki, Azərbaycanın möhtərəm prezidentinin Azərbaycan mətbuatına olan dərin diqqət və səyi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bununla diqqətimiz bir daha ona yönəlir ki, biz mütərəqqi tarixi keçmişimizi, elmi-fəlsəfi, ədəbi- bədii, mətbu dəyərlərimizi unutmuruq. Biz mənəvi inkişafımızın beşiyi başında durmuş maarifçi və elm adamlarını, eləcə də, Həsən bəy Zərdabi kimi dahi mütəfəkkirlərimizi, maarifçilik hərəkatımızın bu cəsur “memarlarını” sevirik, onlarla fəxr edirik. Bir daha Ruhun şad olsun, ey millətin fədaisi, mənəvi atası, dahi Həsən bəy!
47
Əsərləri Kitablar Bədəni salamat saxlamaq düsturüləməli : gigiyena. - Bakı : Adiloğlu, 2010. - 72 s.
Təbiət və insan. - Bakı : Adiloğlu, 2007. - 104 s. - Lügət: s. 99- 100. - Azərbaycan Sosial Rifah Partiyasının dəstəyi və Həsən bəy Zərdabinin anadan olmasının 170 illiyi münasibətilə nəşr olunur.
Gap // Azərbaycan klassik uşaq ədəbiyyatı antologiyası : Poeziya. - Bakı : Elm, 1998. – S.78. İntibahi-lisan ; Rusiyada əvvəlinci türk qəzeti ; Açıq məktub ; Dil və din // Azərbaycan publisistikası antologiyası. - Bakı : Şərq-Qərb, 2007. – S. 13 – 23. - (Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı).
Dövri mətbuatda Yeni kitab haqqında : Tatar (Azərbaycan) atalar sözləri. - İrəvan, 1899. kitabı haqqında // Kaspi. - 2013. - 1 avqust. - № 138. - S. 7. - Məqalə ilk dəfə "Kaspi" qəzetinin 30 dekabr 1899-cu il tarixli 281-ci sayında dərc edilmişdir.
Kənd "möcüzələri" // Kaspi. - 2013. - 18 sentyabr. - № 169. - S. 15. - Felyeton ilk dəfə H.B. imzası ilə "Kaspi" qəzetinin 20 dekabr 1886-cı il 279-cu sayında dərc edilmişdir.
[Hər kəsi çağırıram...] : "Əkinçi" qəzetinin məramı haqqında // Ədəbiyyat qəzeti. - 2010. - 18 iyun. - № 24. - S. 1. 48
İttihadi-lisan // Füyuzat. - 2009. - № 4 (48). - S. 6-7. - Məqalə "Həyat" qəzetinin 11 yanvar 1908-ci il tarixli 9 saylı nömrəsində dərc edilmişdir.
Arıların yeməyi : nağıl : // Göyərçin. - 2006. - № 4. - S.1. Haqqında Kitablar Aşırlı A. Azərbaycanda dövri mətbuatın yaranması. “Əkinçi” qəzeti // Azərbaycan mətbuat tarixi. - Bakı : Elm və Təhsil, 2009. – I hissə. - S. 20-34. Azərbaycan maarifinin yorulmaz carçısı Həsən bəy Zərdabi- 170 : Respublikanın kütləvi və ixtisaslaşdırılmış kitabxanaları, Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemləri üçün metodik vəsait. - Bakı : M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası, 2012. - 46 s.
Əhmədov H. H. Zərdabi və onun "Əkinçi" qəzeti ana dili məktəbi uğrunda mübarizədə // XIX əsr Azərbaycan məktəbi. - Bakı : ABU, 2005. - S. 432-457.
Əlimərdan bəy Topçubaşov (1862-1934) // Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı : dərslik. - Bakı : Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007. C.2. - S. 346-350. – Məqalədə Əlimərdan bəy Topçubaşovun Həsən bəy Zərdabi ilə qohumluğu və onun fəaliyyətinin araşdırıcısı olduğu haqqında qeydlər verilmişdir.
"Əkinçi" qəzetinin biblioqrafiyası / tərt.ed. M. Aslanov ; red. A. İsabəyli. - Bakı : Şirvannəşr, 2005. - 40 s. Həsən bəy Zərdabi xatirələrdə : bioqrafik qaynaqlar - Bakı : Aspoliqraf, 2013. - 224 s. - Bu kitab Azərbaycan Respublikası
49
Prezidenti İlham Əliyevin "Həsən bəy Zərdabinin 170 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" 4 iyun 2012-ci il tarixli sərəncamına əsasən çap olunur. Həsənov E. Həsən bəy Zərdabi irsi : Keşməkeşli həyat yolu = Гасан Бек Зардаби и его наследие : Тернистый жизненный путь. - Bakı : Zərdabi LTD, 2013. - 384 s. : foto, xəritə, portr. Hüseyn Baykara (1904-1984) // Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı : dərslik. - Bakı : Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007. - II C. - S. 350-353. – Məqalədə Hüseyn bəy Baykaranın Həsən bəy Zərdabinin fəaliyyətinin aradırıcısı olduğu bildirilir.
Hüseynov H. Həsənbəy Zərdabi (1837-1907) // Azərbaycanda XIX əsr ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən. - Bakı : Şərq-Qərb, 2007. – Fəsil V. – S370-496. - (Azərbaycan dili və tarixi). - Mustafazadə N. Həsənbəy Zərdabi // Tikdim ki, izim qala. - Bakı : Şərq-Qərb, 2001. – S. 5-6.
Xələfli Ə. R. Göylərdə anadil uçar : Həsən bəyin və "Əkinçi"nin ruhuna // Ocağımın işığı. - 2001. - S. 106-107.
Xudiyev N. Həsən bəy Zərdabi : ssenari // Zamanın axarı ilə : məqalələr, rəylər, müsahibələr, xatirələr, çıxışlar, ssenarilər. - Bakı : Azərnəşr, 2004. – S. 429-445. Rahim M. Həsən bəy Zərdabiyə : şeir // Seçilmiş əsərləri. - Bakı : Avrasiya Press, 2006. - S. 241-243.
50
(metodik vəsait)
Ünvan:AZ-1022 Bakı şəh.,S.Vurğun küç.88; E-mail: childlibbaku@yahoo.com URL:www.clb.az
F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanasında çap olunmuşdur. Sifariş: 13 Çapa imzalanmışdır:28.02.2017 Tirajı:100 Pulsuz
Yüklə 1,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|