Yazi takip ahmet Dede Secretary yayin tüRÜ Üç Aylık, Uluslararası, Süreli Yayın Type of Publication

KİNDÎ’NİN DÜȘÜNCE SİSTEMİNDE MÜZİKAL SESLERLE ÂLEMDEKİ DÜZEN ARASINDAKİ İLİȘKİ
93
Risâle fi’l- uh n ve’n-na am ellefehâ li-Ahmed İbn Mu’tasım
28
adlı ese-
rinde ise Kindî, ud ve ud üzerinde icra edilebilen melodik türlerden bahset-
mektedir.
Kindî’nin Risâle fî Eczâ hubriyye fi’l-m sîka (Mûsikî İle Alâkalı Cüzler
Üzerine)
29
adlı risâlesi iki makaleden oluşmaktadır. Birinci makalede Kin-
dî, genel olarak ritim-mûsikî ve şiir ilişkisini ele almakta, ikinci makalede
de enstrümanların özellikleri ve bunların âlemle ilişkisi üzerinde durmak-
tadır.
Kindî, ilimleri en temelde dinî ve insanî şeklinde, insanî ilimleri de doğ-
rudan (bizâtihî) ve diğer ilimler için âlet olmak üzere ikiye ayırmaktadır.
Doğrudan ilimleri de Aristoteles’de olduğu gibi teorik ve pratik şeklinde
tasnif etmektedir. Teorik ilimler, fizik, psikoloji ve metafiziktir. Pratik ilim-
ler de ahlâk ve siyasetten oluşmaktadır. Filozof, âlet ilimleri olarak da man-
tık  ve  matematiği  zikretmektedir.  Mantığın  Aristoteles’in
r anon
külliyatında yer alan eserler, matematiğin ise aritmetik, geometri, astronomi
ve  mûsikî  olduğunu  belirtmektedir.   Kindî,  matematik  ilminin  önemine
vurgu yaparak, bu ilmi bilmeyen kimsenin diğer ilimleri de kavrayamaya-
cağını iddia etmektedir. Hatta daha da ileri giderek matematiği bilmeyen
kimsenin, ömür boyu felsefe okusa dahi anlayamayacağını iddia etmekte-
dir. Fakat Kindî, matematik ilminden bahsederken aslında ilimler sınıfla-
masında matematiği bir üst ilim şeklinde kabul ederek, matematik ilminin
altında  aritmetik,  geometri,  astronomi  ve  mûsikî  ilimlerini  saymaktadır.
Dolayısıyla  matematik  ilmi  derken  gerçekte,  İbn  Sînâ’nın  riyazî  ilimler
şeklinde tasnif ettiği, aritmetik, geometri, astronomi ve mûsikî ilimlerini
bilmeyen kimsenin diğer ilimleri öğrenmesinin zor olduğunu ifade etmek-
tedir. Aristoteles’in Kitaplarının Sayısı  zerine adlı eserinde de zikredilen
ilimlerin âlet ilimleri olma sebebi üzerinde durarak, bu ilimlerin öğrenil-
mesinin önemini açıklamaktadır. Buna göre astronomi, bütün olarak âlemi,
cisimlerin tümel olarak sayısının, bunların hareketlerini, hareketlerinin sa-
yısını  ve  bu  tür  varlıklarda  ortaya  çıkan  olayların  bilgisini  vermektedir.
Aritmetik ise sayıyı verdiğinden ve sayı olmayınca sayılan da olmayacağı
için önemlidir. Yine aritmetik ilminin varlığı, yani sayının var olması geo-
metri ve astronomi ilimlerinin varlığına neden olmaktadır. Dördüncü ola-
rak matematik ilmi ise aritmetik, geometri ve astronomiden oluşan mûsikî-
dir. Kindî, mûsikîyi düzen ve armoni manasında te’lîf olarak zikretmekte
28
Kindî’nin  bu  risâlesi  hakkında  geniş  bilgi  için  bk.  Turabi,  “Bağdat’ta  Bir  Mûsikî
Nazariyatçısı: Ya’kûb b. İshâk el-Kindî”, 636.
29
Kindî’nin  bu  risâlesi  Zekeriyya Yusuf  tarafından  neşredilmiştir.  bkz.  Kindî,  Müel-
lefâtü’l-Kindi  el-m sikiyye,  nşr.  Zekeriyya  Yusuf  (Bağdad:  Matbuatu  Mecmai’l-İ-
mi’l-Iraki, 1962), 95-110; Ayrıca zikredilen risâle hakkında geniş bilgi için bk. Tura-
bi, “Bağdat’ta Bir Mûsikî Nazariyatçısı: Ya’kûb b. İshâk el-Kindî”, 637.
30
Kindî’nin ilimler sınıflaması hakkında bk. Kaya, “Kindî ve Felsefesi”, 28.

---

DİYANET İLMÎ DERGİ  
· 
 CİLT: 54  
· 
 SAYI: 2  
· 
 NİSAN-MAYIS-HAZİRAN 2018
94
ve bütün matematik ilimlerinde onun var olduğunu belirtmektedir. En açık
bir şekilde de mûsikînin astronomi ve insanî nefiste mevcut olduğunu iddia
etmektedir.
31
Kindî, Kitâbü’l-Musavvitâti’l-veteriyye min zâti’l-veteri’l-vâ-
hid ilâ zâti’l-aşreti’l-evtâr adlı mûsikî ile ilgili risâlesinde mûsikî ilminin
de içinde bulunduğu matematik (aritmetik, geometri, astronomi, mûsikî)
ilimleri alt ve üst ilimler arasında orta ilim (el-ilmü’l-evsat) şeklinde zik-
retmektedir.
32
Filozof, mezkûr risâlesinde diğer ilimlerle birlikte, matema-
tik ilimlerini ve mûsikî ilmini detaylı bir şekilde ele almaktadır. Zikredilen
eserde özellikle Kindî’nin mûsikî ilmindeki birtakım enstrümanların nite-
liklerini ve ritim, nağme gibi mûsikî sanatına özgü kavramları gerek oluş
ve bozuluş (kevn ve fesâd) âleminden gerek gök cisimlerinden ve gerekse
birçok insanî özelliklerden hareketle açıkladığı dikkat çekmektedir.
. Kindî nin Felsefesinde  lemdeki  üzen
Arapça n-z-m kökünden türemiş bir isim olan nizam
33
terimi, sözlükte,
incileri iple bir araya getirmek; ıstılâhta ise aklın gerektirdiğine uygun bi-
çimde, delâletleri mütenâsib ve manaları düzenlenmiş olarak, kelimelerin
ve cümlelerin derlenmesi manasına gelmektedir.
34
Felsefî düşüncede âlem-
deki düzeni ifade eden düzen kavramı, klasik ahlâk ve siyaset kitaplarında
da toplum düzeni anlamına gelen nizâmü’l-âlem
35
şeklinde, mûsikî ilminde
de nizam/düzen ve ahenk manasına gelen uyum (harmonia)
36
kelimesiyle
kullanılmaktadır.
Eski Yunan felsefesinde âlem manasına gelen kosmos
37
(zıddı, khaos)
terimi aynı zamanda nizam/düzen demektir. Kosmos, duyulur ve algılana-
bilir  âlemdir.  Osmanlıca’daki  karşılığı  âlem-i  mahsûsât  olan  bu  kavram,
aynı zamanda süs, düzen, doğal ve görülebilir âlem, fizik âlem anlamlarını
içerir. İngilizce karşılıkları ise “ornament, order, the physical, visible uni-
31
Kindî,  “Aristoteles’in  Kitaplarının  Sayısı  Üzerine”,  Kindî  Felsefî  Risâleler  içinde,
nşr. ve trc. Mahmut Kaya (İstanbul: Klasik Yayınları, 2014), 272, 278-279.
32
Kindî,  “Kitâbü’l-Musavvitâti’l-veteriyye  min  zâti’l-veteri’l-vâhid  ilâ  zâti’l-aşre-
ti’l-evtâr”,  Müellefâtü’l-Kindi  el-m sikiyye  içinde,  nşr.  Zekeriyya Yusuf,  (Bağdad:
Matbuatu Mecmai’l-İmi’l-Iraki, 1962), 70.
33
İbn Manzur, “nzm” md.,  isanü’l-Arab, III, (Beyrut: Dâru Sadır, (ts), s. 667.
34
Cürcânî, “nazm” md., Kitabu’t-Ta’rîfât, nşr. Abdurrahman Umeyra, (Beyrut: 1987),
310; Türkçe trc., Arap a-Türk e Terimler S zlü ü, trc., Arif Erkan (İstanbul: Bahar
Yayınları, 1997), 238.
35
İlhan Kutluer, “Nizam”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi c. XXXIII (İs-
tanbul: 2007), 173; İbrahim Medkûr, el-Mu’cemu’l-Felsefî (Kahire: 1983), 201.
36
Peters, Antik  unan Felsefesi Terimleri S zlü ü, 136.
37
Peters, Antik  unan Felsefesi Terimleri S zlü ü, 201.

---