Dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir

 122
şeydən artıq gərginlik tələb etməyən oyun hərəkətləri) yerinə yetirilməsi imkanlarının ölçülüb-biçilməsi 
və s. daxildir. 
 
 
              Bəzi məktəblərdə isə əsas hissə materiallarının səmərəli təşkilində mühüm rol oynayan, habelə 
digər hissələri üçün vacib olan planlaşdırma işləri lazımi səviyyədə deyildir. 
              Şübhəsiz, bu da tədrisin keyfiyyətinin aşağı düşməsinə səbəb olur. 
              Bu  nöqsanlardan  biri  yarımillik və ayrı-ayrı  dərslər üzrə proqram materialı yükünün təxminən 
eyni olması və tarazlıq təşkil etməməsi ilə əlaqədardır. Hər hansı yarım ildə daha çox fiziki hərəkətlər və 
oyunlar öyrədilirsə, digər rübdə əksinə, proqramm materialları lazımi gərginlikdə yerinə yetirilmir. İşin 
belə təşkilinin şagirdlərin tədris fəaliyyətinə, fiziki inkişafına və psixoloji xüsusiyyətlərinə müsbət deyil, 
mənfi təsiri vardır. Digər tərəfdən, şagirdlərin dərsə olan maraq və meyli azalır, onlar hərəkətləri yüksək 
emosionallıqla və fəallıqla icra etmirlər. Bədən tərbiyəsi dərsinin spesifik cəhətlərinə və şagirdlərin fiziki 
inkişaf xüsusiyyətlərinə  əsaslanaraq deyə bilərik ki, ikinci yarım ilin yekunlarında yeni biliklərin 
mənimsənilməsi, yeni bacarıq və    vərdişlərin aşılanması fikrimizcə o qədər də  məqsədəuyğun deyildir. 
Ona görə ki, bu yarım ildə  dərslərin təxminən 60-65%-i keçilmiş materialların təkrarıdır. Çünki bədən 
tərbiyəsi dərslərinin qarşısında  əsasən təbii hərəkət bacarığı  və  vərdişləri fiziki hərəkət keyfiyyətlərini 
inkişaf etdirmək vəzifəsi qoyulmasına baxmayaraq, bunları bir, ya bir neçə dərsdə və ya bir neçə tədris 
ilində öyrətmək mümkün deyildir. Məzh buna görə  də onları daha çox təkrar etmək lazımdır.  Əlbəttə, 
birinci və ikinci yarım ilin başlanğıcında əsasən yeni bilik, bacarıq və vərdişlər aşılanır və yeri gəldikcə 
materiallar təkrar edilir. İkinci yarım ilin sonlarında isə onların daha da təkmilləşdirilməsi məqsədilə 
«təkrar mərhələ» kimi həyata keçirilməsi əlverişlidir. 
              İkinci yarım il dərs ilinin «yekun və təkrar mərhələsi» isə yeni bilik, bacarıq və vərdişlər aşılayan 
bir rüb kimi mahiyyət daşıması, həmçinin yuxarıda göstərilən qaydada planlaşdırılması respublikanın 
iqlim şəraitinə daha müvafiqdir. Çünki digər rüblərə nisbətən ikinci yarım ilin axırlarında hava isti keçir. 
Orqanizm  kifayət qədər möhkəmlənməmiş, davamlılığı az olan ibtidai sinif şagirdləri gərginliyə kifayət 
qədər tab gətirə bilmədiyinə görə (istidə  əzələlər boşaldığı üçün onların iş qüvvəsi aşağı düşür), istidə 
yeni bilik, bacarıq və  vərdişlərə yiyələnməkdə  çətinlik çəkirlər. Elə buna görə  də  dərs ilinin II yarım 
ilində əvvəl keçilmişlərin təkrar olunması daha məqsədəuyğundur. 
              İbtidai siniflərdə  tədrisin səmərəli təşkilinə kömək edən amillərdən biri də  tədris materialları 
planlaşdırılarkən müvafiqliyə xüsusi diqqət yetirilməsidir. Materiallar yarım illər üzrə elə 
planlaşdırılmalıdır ki,  əvvəlki yarım ildə öyrənilənlər sonrakı yarım ildə öyrənilənlərə hazırlıq mərhələsi 
olsun.  Məsələn, müəllim II sinif şagirdlərinə birinci yarım ilin başlanğıcında topu yuxarıya atıb bir əllə 
tutmaq, topu divara atmaq və qayıdan topu iki əllə tutmaq hərəkətlərini öyrədirsə, həmin yarım ilin 
sonunda topu divara atmağı və bir əllə tutmağı və s. öyrətməlidir.  İkinci yarım ilin əvvəli və sonunda isə 
hərəkətlər xeyli mürəkkəbləşdirilərək tədris olunmalıdır. Yəni iki cərgədə üz-üzə duraraq əlavə 
hərəkətlərdə (oturub qalxmaq, əl çalmaq, əlləri dizə  və belə toxunduraraq və s.), sonra topu bir-birinə 
atmaq öyrədilməlidir. Başqa bir misal. Əgər şagirdlərə iplə hoppanmalar öyrədilirsə, əvvəlcə onları ipsiz 
(qoşa ayaqla, tək ayaqla, ayaqları dəyişməklə), sonra qısa və uzun iplərlə yerinə yetirmək lazımdır. 
              Bədən tərbiyəsi dəsrlərinin səmərəli təşkili onun dərs cədvəlində düzgün yerləşməsindən də 
asılıdır.  İbtidai siniflərdə  dərslər arasında günlərin bərabər olması, yəni dərslərin cədvəldə ikinci və 
beşinci, yaxud üçüncü-altıncı günlərdə keçirilməsi, üçüncü və döördüncü dərsə salınması daha faydalıdır. 
I-IV siniflərdə  bədən tərbiyəsi dərslərinin cədvəldə I-ci saata salınması  qətiyyən məsləhət görülmür. 
Çünki kiçik məktəbyaşlı şagirdlərin gün rejimində öz enerjisini düzgün bölüşdürmür, o cümlədən, həmin 
enerjinin bədən tərbiyəsi dərsində  də düzgün sərf edə bilmir, yerli-yersiz həyəcanlanırlar, bəzən də 
həddən artıq yorulurlar. Bütün bunlar şagirdlərin növbəti - zehni dərsə marağını azaldır, diqqətlərini tədris 
fəaliyyətinə lazımi səviyyədə cəmləşdirməyə mane olur. 
              Dərsin səmərəli təşkili və keçirilməsində plan – konspektin düzgün tutulması xüsusi əhəmiyyət 
kəsb edir. Hər  şeydən  əvvəl, müəllim dərsə qabaqcadan hazırlaşmalı, lazım olan ləvazimat və 
avadanlıqları  əldə etməli, məşğələ yerini səliqəyə salmalıdır. Hər bir bədən tərbiyəsi dərsinin plan – 
konspektində  dərsin tarixi, nömrəsi, vəzifələri, keçirilmə yeri, ləvazimat və avadanlıqları, məzmunu, 
dozalaşdırılması göstərilməlidir. Konspektdə  həmçinin təşkilatı-metodik qeydlər də aparılmalıdır. Sinif 

---

 123
müəllimlərinə metodik kömək məqsədi ilə bir dərs nümunəsi veririk. Burada əsasən dərsin planı, gedişi 
(məzmunu) və mərhələlər üzrə fiziki hərəkətlərin bölüşdürülməsi şərh olunur. Dərsin mərhələləri və bu 
mərhələlər üzrə mövcud yarımmərhələlərə aid metodiki qaydaların, hərəkətlərin icra olunma xarakteri və 
tempinin nəzərə alınması müəllimlərin özlərinə  həvalə olunur. Çünki metodik göstərişlər  əsasən dərs 
prosesində  şagirdlərin sayından, sinfin ümumi və xüsusi hazırlığından, uşaqların fiziki inkişafından, 
psixologiyasından asılı olaraq meydana çıxır. Belə ki, bəzən hərəkətlərin icraolunma xarakteri, tempi, 
tədris prosesində plan-konspektdə nəzərdə tutulduğu kimi deyil, müəyyən dəyişikliklərlə həyata keçirilir. 
 
2.5. Dərsəqədər təşkilati işlər (dərsin tədris-idman 
ləvazimatı və avadanlıqlarla təchizi) 
              Bədən tərbiyəsi dərsinin tədris keyfiyyətinin yüksədilməsində onun ləvazimat və avadanlıqla 
təmin olunması əsas şərtlərdən biridir. Ona görə də müəllim, qabaqcadan tədris edilən materiala uyğun 
hazırlıq aparmalı, ləvazimat və avadanlıqları idman zalında müvafiq olaraq yerləşdirməlidir. Məsələn, 
müəllim əgər «Dizlər gimnastika skamyası üstündə, əl döşəmədə olmaqla sürünmək, bir-birindən 50 sm 
məsafədə qoyulmuş 50 sm hündürlükdə olan 2 – 3 «qapının» altı ilə sürünüb keçmək (III sinif) 
hərəkətlərini tədris edirsə, ilk növbədə, məşğələ yerində səliqə-səhman yaratmalı, təmizlik işləri görməli, 
habelə gimnastika skamyaları, 50 sm hündürlükdə olan 2 – 3 qapı tapmalı (bu işin baş-bədən tərbiyəsi 
müəllimi ilə görülməsi məsləhətdir), onları bir-birindən 50 sm məsafədə aralı qoymalıdır. Məşğələ yerləri 
ümumi gigiyenik tələblərə və həm də uşaqların zədə almamaları üçün təhlükəsizlik texnikası qaydalarına 
tam cavab verməlidir. Müəllim yarış formasında keçirilən dərslərə xüsusən hazırlaşmalıdır. Çünki bu 
vaxt,  şagirdlərin  əhval-ruhiyyəsi yüksəlir, emosionallığı daha da artır və onlar həddən artıq 
həyəcanlanırlar. Bunlar isə dərsdə sınıq, çıxıq və əzilmələrin meydana çıxmasına şərait yaradır. Dərsdə 
zədələnmələrin əmələ gəlməsinə səbəb, məşğələ yerində artıq əşyaların olması, döşəmənin yağlı əsgi ilə 
silinməsi, ləvazimat və avadanlıqların nasaz olmasıdır. 
              Dərsin əsas hissəsinin səmərəli təşkilində oyun (məşğələ) yerlərinin səhmana salınması və oyun 
üçün nə lazımsa, hamısının  əldə edilməsi çox vacibdir. Məsələn, «Dovşanlar, gözətçi və tula» oyunu 
keçirilərkən dərsə  qədər aşağıdakı hazırlıq işlərini həll etmək lazımdır. Oyun meydançasını  xətlərlə 
hissələrə ayırmaq, meydançanın qısa xətlərindən 2-3 addım qabağa bir xətt, ondan da 3-4 addım qabağa 
yenə bir xətt çəkmək lazımdır. Bundan başqa, meydançanın mərkəzində hasar (xətt) çəkilməlidir. 
Meydançanın qarşısındakı qısa xəttdən 3-4 addım qabaqda 4 dairədən ibarət dovşan «yuvaları» tikilir və 
s. Dərsə  qədər lazımi təşkil işlərinin görülməməsi nəticəsində  şagirdlərin diqqəti yayınır, dərsə marağı 
azalır, dərsin intensivliyi aşağı düşür,  əsas hissədə  təhsil tərbiyəvi imkanlardan istənilən səviyyədə 
istifadə etmək mümkün olmur. 
              Kiçik  məktəbyaşından başlayaraq,  şagirdlər ləvazimat və avadanlıqlardan istifadə qaydalarını 
öyrətmək, onları dövlət  əmlakını qoruyub saxlamaq ruhunda tərbiyələndirmək dərsin səmərəli 
keçməsində mühüm rol oynayır. Bununla yanaşı, müşahidələr göstərir ki, bir sıra məktəblərdə şagirdlər 
ləvazimat və avadanlıqları aparmaq, onu zalın (meydançanın) müvafiq yerində yerləşdirmək  qaydalarını 
bilmirlər. 
              Ümumiyyətlə, müəllim  əvvəlcə ləvazimat və avadanlıqlarla (böyük və kiçik toplar, gimnastika 
döşəkləri, idman keçisi, tir, skamyalar, iplər və halqalarla və s.) özü tanış olmalı, onların nə  dərəcədə 
yararlı olduğunu yoxlamalı, gigiyenik tələblərə cavab verdiyini öyrənməlidir. Sonra onlarla rəftar 
qaydasını, hər bir alətin tapşırıq üzrə necə aparıldığını  şagirdlərə göstərməlidir. Müəllim, həmçinin 
tapşırıqları kimlərin yerinə yetirəcəyini də  şagirdlərin nəzərinə komanda ilə çatdırmalıdır. Məsələn, 
müəllim belə tapşırıq verir: I-ci dörd şagird bir döşək, 2-ci dörd şagird – siz də bir döşək götürüb (hər bir 
şagird bir tutacaqdan tutmaqla) zalın mərkəzinə aparın. Döşəkləri apararkən tələsməyin. Birinci dörd 
nəfər döşəyi götürdükdən sonra ikinci dörd nəfər döşəyi götürsün. Döşəklər zalın mərkəzinə qoyulduqdan 
sonra hamı sakitcə qayıdıb öz yerində otursun! 
              Sonra komanda verir: Birinci 4 nəfər qalx, sola (sağa) dön, tapşırıq üzrə addımla marş! İkinci 4 
nəfər üçün də eyni komanda verilir. Ləvazimat və avadanlıqların  əvvəlki yerə daşınmasında da həmin 
komandalardan istifadə edilir. Ləvazimat və avadanlıqların bir yerdən başqa yerə düzgün daşınması və öz 
yerinə qaytarılması 4 cəhətdən  əhəmiyyətlidir: 1) az vaxt ərzində  ləvazimat və avadanlıqlar elə 
yerləşdirilir ki, bu da boş dayanmanın qarşısını alır və  dərsin intensivliyini təmin edir; 2) şagirdlər 

---