Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?
Yüklə 3,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
196 mələrin dəyişilməsi ilə şərtlənən dəqiq əks olumuş konsentirik zonallığa malikdir. Süxurlar kənarlardan mərkəzə doğru, ardıcıl olaрaq bat və bayoş əmələgəlmələrilə əvəz olunur. Strukturun mərkəzində və cənub-şərq qurtaraca- ğında bütün üst bayoz və bat süxur komplekslərini yаran, bаyos və bat yaşlı orta əsasi və turş tərkibli izometrik formalı subvulakanik kütlələrin yeddi kiçik çıxışı ayrılmışdır. Ayrılmış halqavarı sturuktur geofiziki sahədə lokal maqnit və mənfi qrafitasiya anomаliyası ilə əks olunmuşdur. Maqnit sahəsində hər iki halqavarı strukturun vəziyyəti eynidir. Onların daxilində səthə uyğun gələn lоkаl müsbət anomaliya qeyd olunur. Qravitasiya sahəsində hər iki halqavarı struktur ağırlıq qüvvəsinin aşağı qiymətinə uyğun gəlir, eyni zamanda hər iki struktur lokal sahələrə uyğun gəlir. Qradient zonasında bu strukturların ağırlıq qüvvəsi, orta əsasi tərkibli açılmamış intruzivlərə uyğun gələn lokal minimumlarla üst-üstə düşür. Qızılbulaq filiz rayonun halqavarı strukturları haqqında baxılan məlu- matlar onların mənşəyi və yaşı haqqında bir sıra mülahizələr yürütməyə imkan verir. Drombon yarımhalqavarı stukturunun mənşəyi ilk növbədə yüksək aеro- foto və kosmik şəkillərdə aşkar olunmuş, dərinlik qövsvarı qırılmaların fəallığı ilə şərtlənən, onun vulkan-plutonik gensizli olmasını təsdiq edən diorit-porfirit və kvarslı diorit-porfirit tərkibli hipabissal intruziv kütlələrin halqavarı kontu- runa uyğunlaşması ilə səciyyələnən maqmatizmlə əlaqədar olması ilə izah olunur. Belə forma adətən vulkanizm və mərkəzi tip plufonik diaprizm ilə əlaqədar olan vulkan-plufonik mənşəli halqavarı strukturlar üçün xarakterik- dir. Qızılbulaq halqavarı strukturu vulkanik proseslər nəticəsində əmələ gəlmiş- dir (şəkil 83). Şəkil 83. Qızılbulaq yatağı sahəsində xətti və halqavarı strukturların deşirə xüsusiyyətləri. Halqavarı strukturlar: Qazanbulaq (I), Derombon (II) İmarət- Qərvənd (III). 197 Filiz sahəsinin halqavarı strukturunun yaşı geniş diapazonda dəyişir. Bunu onun orta yuradan neokoma qədər müxtəlif yaşlı maqmatik əmələgəl- mələrlə uyğunlaşması təsdiq edir. Digər tərəfdən, müxtəlif yaşlı maqmatitlərin bu və ya digər strukturda mövcudluğu ilkin yatmış halqavarı qırılmaların dövrü fəallığını göstərir. Mehmana filiz rayonunda mərkəzi hissədə konsentrik halqavarı struktur daxilində, polimetal, mis və kükürd, kolçedan filizləşməsini yerləşdirən və nəzаrət edən submeridional və şimal-qərb istiqamətli filizli qırılmalrın kəsiş- məsi və ya haçalanması müşahidə olunur (şəkil 84). Şəkil 84. Mehmana filiz rayonunda xətti və halqavarı strukturların deşirə xüsusiyyətləri. Vulkanik strukturlar özünü uzun müddət inkişaf edən tektonik vahidlər kimi büruzə verir. Bu strukturların yaranmasında böyük rol vulkanizm və tektogenezə məxsusdur. Vulkanik halqavarı strukturlar vulkanlar, kalderalar, günbəzlər, qalxan vulkanları, stratovulkanlarla təqdim olunurlar. Onların dia- metri adətən ilkin 100 km-i aşmır. Onlar müxtəlif yaşa və relyefdə müxtəlif saxlanma dərəcəsinə malikdir. Vulkanik və vulkan-tektonik strukturlar Talış intraqövs riftində, Löh-Qarabağ ada qövsündə (Zəyəm-çay hövzəsi), Qoças və Ordubad əyilmələrində aşkar edilir. Kosmik şəkillərin deşifrələnməsi prosesində Dağlıq Talışda mərkəzində Savalan stratovulkanı yerləşən Savalan mezohalqavarı strukturu ayrılır, ehtimal ki, Talış qırışıqlıq sistemi onun xarici şimal-şərq hissəsi hesab olunur. Savalan halqavarı strukturu hüdudlarında 10-dan artıq yüksək dərəcəli (səviyyəli) halqa ayrılır ki, onlar da öz morfologiyasına görə çökmə kalderasına (Quludaş, Kurokşu) və ya paleovulkanların mərkəzi ilə olan günbəzlərə (Qoverin, Lerik və s.) uyğun gəlir. Ehtimal olunur ki, Savalan mezohalqavarı strukturu iki transform lineamenti Palmir-Abşeron və Baqrovdağ arasında inkişaf etmişdir. Savalan mezohalqavarı strukturu, öz növbəsində şimal-qərb, şimal-şərq, submeridional lineamentlərlə kəsilmişdir və nisbətən xırda vulkan-tektonik 198 quruluşa uyğun gələn mikrohalqavarı strukturlarla mürəkkəbləşmişdir. Burada, paleogen dövründə Talış-Qaradağ subqələvi və qələvi vulkan-plutonik assosia- siyası geniş inkişaf tapdığı halda, neogen dördüncü dövrdə Savalan, Laçın lineamentinin (kosmik şəkillərin deşifrələnməsi prosesində aşkar edilmişdir), o cümlədən digər suben, meridional qırılmaların fəallaşması sayəsində əhəng- daşı qələvi və subqələvi seriyaları yaranmışdır. Vulkanik və vulkan-tektonik halqavarı strukturların inkişafına misal Axıncaçay və Zəyəmçay arası massiv ola bilər. Burada Löh-Qarabağ ada qövsünün digər sahələrində olduğu kimi, vulkanogen əmələgəlmələrin xarakter xüsusiyyətlərindən biri vulkanik qurğuların qorunub saxlanılmış hissələrinin mövcudluğu hesab olunur ki, onların da arasında filizli vulkan-tektonik halqa- varı strukturlar böyük əhəmiyyət kəsb edir. Kosmik şəkillərdə bu vulkan tektonik əmələgəlmələr müxtəlif genezisli halqavarı, yarımhalqavarı strukturlar şəklində ayrılır. Adətən onlar şəkillərdə asan deşifrələnir, onlara tünd fotoçalar uyğun gəlir, bundan əlavə, onun aşkar- lanması üçün əlamət hidroşəbəkənin konturu hesab oluna bilər. Burada halqa- varı strukturlar çay və ya çay şəbəkəsinin əyrisinə (radial mərkəzəqaçan kontur- la) uyğun gəlir. Daha böyük maraq doğuran Qəribli, İsakənd, Abdal, Çanaqçı, Qızıldağ halqavarı strukturlarıdır. Bu halqavarı strukturlar müxtəlif genetik tiplərə aid edilir; onların arasında kaldera, ekstruziv, günbəz, vulkan-günbəz, untruziv- günbəz, tektonik-maqmatik və s. ayrılır. Kalderalar bilavasitə Zəyəmçay hövzəsində xəritələnir və Şamlıq, Qəribli kalderaları ilə təmsil olunur. Bu strukturlar mis-porfir, mis-kolçedan və s. yataqların formalaşmasında indikator hesab olunur və daha mühüm filiznə- zarətedici vulkan tektonik struktura aid edilir. Çanaqçı kalderası daha görkəmli hesab olunur, o, kosmik şəkillərdə daha aydın aşkarlanır və Çanaqçı çay hövzə- sində Zəyəmçayın sağ sahilində yerləşir. Çanaqçı vulkan tektonik strukturu üzə çıxmış intruziyalar paleovulkanik qurğunun qorunub saxlanılmış reliktləri ilə çökmə kalderası kimi özünü büruzə verir (şəkil 85). Relyefdə kalderanın yuranın vulkanogen-çökmə süxurlarını kəsən hissəsi yaxşı deşifrə olunur. Kalderanın daxili hissəsi qarışıq tərkibli vulkanitlərlə andezit-dasit, dasit və riolit tərkibli iqrimbrit, riolitlərin lavabrekçiyaları və onların tufları ilə tamamlanmışdır və böyük miqdarda orta və turş tərkibli subvulkanik kütlələrlə yarılmışdır. Çanaqçı kalderasının hüdudlarında bayos vulkanogen əmələgəlmələri bazalt (alt bayos) və riolit (üst bayos) komplekslərə parçalanmışdır. Kalderanın şimal və cənub-şərq hissəsində mərkəz tipli alt bayos vulkanik aparatlarının reliktləri qorunub saxlanılmışdır. Kalderanın mərkəzində daxili hissəsi kvars dioritləri və plagio-qranitlərlə mürəkkəbləşmiş Çanaqçı intruziyası üzə çıxır. Qabbroidlər halqavarı kütlə şəklində kvars dioritlərini haşiyələyir. Yüklə 3,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|