Mövzu “Sosial iş nəzəriyyəsi və təcrübəsi-1” fənninin predmeti, məqsədi və vəzifələri
Mövzu 4. Sosial iş nəzəriyyəsinin metodoloji əsasları
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4.1. Sosial iş nəzəriyyəsi ilə bağlı müxtəliffikirlilik.
| Mövzu 4. Sosial iş nəzəriyyəsinin metodoloji əsasları
4.1. Sosial iş nəzəriyyəsi ilə bağlı müxtəliffikirlilik. 4.2. Sosial işdə pozitiv üsulların rolu. 4.3. Sosial işdə funksional üsulun tətbiqinin özünəməxsusluğu. 4.4. Struktur funksionalizmi. 4.5. Sosial işlə sosiologiyanın qarşılıqlı əlaqəsi. 4.1. Sosial iş nəzəriyyəsi ilə bağlı müxtəliffikirlilik. Demək olar ki, bütün nəzəriyyəçi sosioloqlar sosial dinamika problemlərinə diqqət verirlər. Bununla belə, bir çox sosial böhranlar gözlənilməz olaraq baş verirlər və bundan başqa mövcud olan nəzəriyyələrin çərçivəsində baş verən dəyişiklikləri ağıllı şəkildə izah edən bir şey tapmaq olmur. Son illərin dramatik hadisələri sosial dinamikanın mövcud konsepsiya və kateqoriyalarını yenidən gözdən keçirilməsini zəruri etmiş oldu. Amerikan sosioloqu M.Xallinen öz kolleqalarına yazdığı müraciətnaməsində qeyd edir ki, dəyişikliklər tempinin sürətlənməsi, qloballaşma, müasir dünyada baş verən proseslərin qarşılıqlı bağlılıqlarının artması sosial dinamikanın öyrənilməsini sosiologiya nəzəriyyəsinin ən aktual probleminə çevirmiş olur. Onun fikrinə görə, sosial elmlər tarixində sanki bir növ sikllər mövcuddur. Əvvəlcə sosial dinamikanın qlobal nəzəriyyələri formalaşır ki, onlarda proseslər abstrakt səviyyədə analiz olunur. Sonra qlobal nəzəriyyə bazasında konkret proseslərin daha müfəssəl şəkildə öyrənilməsi üçün nəzərdə tutulmuş bir sıra spesifik, lokal nəzəriyyələr yaradılır. Nəhayət də sonda lokal nəzəriyyələrin praktiki istifadə təcrübəsinin analizi və ümumiləşdirilməsi yeni qlobal nəzəriyyənin yaradılması zəruriyyətini yaratmış olur. Göstərilən sxem tədricən getdikcə daha mükəmməl olan sosial dinamika nəzəriyyəsinə yüksəlməyi nəzərdə tutur, bu isə təəssüf ki, elmi həyatın reallıqlarına tam uyğun gəlmir. Amma, konkret sosial prosesin modelləşdirilməsinin hər bir halında hər şeyi ağ vərəqdən başlamaq olmaz, hər şeydə toplanmış biliklərə əsaslanmaq lazımdır. Zəruri bilikləri əldə etmək üçün ən yaxşı mənbə P.A.Sorokinin ―Sosial-mədəni dinamika‖ adlı 88 ensiklopedik əsəridir, ondan yaxşısı hələ yazılmamışdır. Qərbdə Sorokinin fundamental əsəri o qədər də populyar deyildir. Oxucunu yəqin ki, əsərin həcmi (hərəsi 700 səhifədən ibarət dörd cild), həm də yüksək səviyyəsi (yada salaq ki, dördcildlik əsər üzərində qərb oxuclarına az tanış olan rus emiqrasiyasının ən qabaqcııl hissəsi iştirak etmişdir) qorxudur. Adama elə gəlir ki, eyni səbəblər üzündən bu fundamental əsər bu vaxta qədər rus dilinə tərcümə olunmamışdır. XX əsrin sonunda rus sosiologiyasında ən əlamətdar hadisələrdən biri P.Sorokinin bir cildli əsərinin rus dilinə tərcümə edilərkən nəşr edilməsi olmuşdur. Sorokinin nəticələrinə əsaslanan şagirdi V.Mur 1963-cü ildə sosial dinamika üzrə ən yaxşı dərsliklərindən birini nəşr etdirdi. Sorokinin şagirdi materialı çox yığcam, amma başa düşülən şəkildə cəmi 117 səhifədə şərh edə bildi. S.Vaqonun yeni nəsil dərsliyi bir çox cəhətdən Murun kitabının geniş versiyası hesab oluna bilər (Sorokin burada qətiyyən yada salınmır). P.Stompkinin 1996-cı ildə rus dilində nəşr olunmuş ―Sosial dəyişikliklərin sosiologiyası‖ dərsliyində nəzəri yanaşmaların kifayət qədər dolğun siyahısı verilmişdir ki, bu da kitabın müəllifini məsələnin tarixini ətraflı şəkildə təsvir etmək zərurətindən azad etmişdir. Statistik halda olan sosial obyekti öyrənərkən onun müşahidə olunan xarakteristikaları – həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət – çox da böyük olmayan müəyyən vaxt ərzində demək olar ki, dəyişmir (daha dəqiq desək baş verən dəyişiklikləri nəzərə almamaq da olar). Formal olaraq demək olar ki, statik nəzəriyyələrdə zaman yoxdur. .Dinamik nəzəriyyələrdə zaman açıq-aşkar iştirak edir. Tədqiqatçının kəmiyyət və keyfiyyətcə dəyişənlərin zaman daxilində dəyişməsi, o cümlədən müşahidə dövründə dəyişməyən sabit parametrlər də maraqlandırır. Obyektin dinamikasının təsviri proses anlayışından istifadəni nəzərdə tutur. Sosial-mədəni prosesin P.A.Sorokinə aid olan klassik tərəfini misal gətirək: - Proses dedikdə istənilən hərəkət növü, modifikasiya, transformasiya, növbə ilə bir-birini əvəz etmə və ya - təkamül, qısaca desək öyrənilən obyektin müəyyən vaxt ərzində istənilən dəyişikliyi – istər fəzada onun yerini dəyişməs və ya onun kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikalarının modifikasiyası nəzərdə tutulur. Sosial dəyişikliklər dedikdə müşahidə olunan sosial obyektin xarakteristikasının hər hansı cür dəyişməsi kimi başa düşəcəyik. S.Vaqo 89 tərəfindən təşkil olunmuş sosial dəyişikliklərin kifayət qədər rahat tipologiyası verilmişdir. Verilmiş tipologiya əlbəttə ki, tam deyildir. Təkamül nəzəriyyələri üçün cəmiyyətin son üç min və ya on minlərlə il ərzində inkişafının universal prinsip və mexanizmlərinin axtarışı xarakterikdir. Fərz olunur ki, cəmiyyət bioloji orqanizmlər ilə analoji olaraq inkişaf edir, bu zaman hansı isə vacib göstəricilər durmadan artırlar. Nəzəriyyəçilər sübut edirlər ki, təkamül prosesi də daim artır: mürəkkəblik və differensasiya; uyğunlaşma və müxtəliflik; rasionallıq və azadlıq; urbanizasiya və bürokratizasiya. Klassik təkamül prosesində inkişafın öz məntiqi vardır, hansı ki, təkamülün tədrici, aramsız və yüksələn, kumulyativ və dönməz xarakterini müəyyən edir. Təkamül modellərinə biz dəfələrlə qayıdacayıq, elə buradaca oxucunun diqqətini təkamül nəzəriyyəsinin mükəmməlləşdirilməsi istiqamətində iki perspektivli istiqamətə yönəldək. Universal inkişaf nümunəsinə riayət etməkdən imtina çoxşaxəli təkamül konsepsiyasına həyat verdi. Amerikan antropoloqu C.Styuart hesab edirdi ki, müxtəlif mədəniyyətlərdə və mədəni sahələrdə inkişaf prosesləri spesifik mexanizmlərin hərəkətinə tabedir. Buna görə də təkamül dəyişiklikləri çoxplanlı və çoxşaxəlidir. Styuartın fikrinə görə sosial-mədəni proseslərin inkişafında paralellərin aşkara çıxarılması çoxşaxəli təkamülün əsas predmetidir. Tınyanov ədəbi janrın liderliyi, populyarlığı problemini nəzərdən keçirərək qeyd edirdi ki, təkamül prosesləri planlı deyil, sıçrayışlar şəklində axıb gedir. Hər hansı bir janrın süqut etdiyi dövrdə, həmin janr mərkəzdən ədəbi prosesin periferiyasına keçir, onun yerinə isə ədəbiyyatın dibindən mərkəzə yeni bir hadisə üzüb gəlir. Təkamül prosesinin analoji sxemini Tokio universitetinin professoru Y.Murakami, S.Kumon və S.Soto modernləşdirmənin yapon modelinin xüsusiyyətlərini analiz edərək işləyib hazırlayıblar. Yapon alimlərinin rəyinə görə modernləşdirmənin müasir nəzəriyyələri tarixi prosesin çoxşaxəli xarakterli olmasının qəbuluna əsaslanmalıdır, belə ki, ictimai inkişafın hər bir yeni pilləsində aparıcı rolunu əvvəlki mərhələdə - periferiyalı rolunda olan təkamül xəttlərindən biri ola bilər. Təkamül nəzəriyyələrində son dövrə qədər adaptasiya və təbii seçmə proseslərinə əsaslanan tədrici, aramsız inkişaf ideyası üstünlük təşkil edirdi. Amma, son illər – fasiləli müvazinət konsepsiyası getdikcə çox populyarlaşır. Fasiləli müvazinət nəzəriyyəsi ilk dəfə olaraq bioloqlar N.Eldrec və 90 S.Hould tərəfindən 1972-ci ildə formalaşdırılmışdır. Onların rəyinə görə bioloji, makrotəkamül dəyişiklikləri partlayış xarakter daşıyır. Uzun sürən sabitlik (durğunluq) dövrləri qısamüddətli sürətli dəyişikliklərlə əvəz olunur, bu dəyişikliklər prosesində yeni bioloji növlərin yaranması baş verir. P.Kun tərəfindən hazırlanmış – normal elmin mərhələlərinin bir-birini əvəz etməsi və yeni elmi paradiqmaya inqilabi keçid modeli yuxarıda adı gedən sxemə uyğun gəlir. Yeri gəlmişkən, - fasiləli müvazinət nəzəriyyəsinin özünü yeni təkamül paradiqması adlandırırlar. Bu ideyaları sosial-mədəni, təşkilati və iqtisadi dəyişiklilərə tətbiq edərkən daha da inkişaf etdirən işlərin sayı getdikcə çoxalır. Sosial proseslərin izah edilməsi. Sosiologiyada ən əlamətdar hadisələrdən biri 1998-ci ildə-sosial mexanizmlər. Sosioloji nəzəriyyəyə analitik yanaşma məqalələr məcmuəsinin nəşri oldu. Məcmuənin müəllifləri (adların arasında C.Elster, D.Hambett, R.Budon, A.Sorensen, A.Stinckomb, R.Hedstrem və başqa məşhur sosioloqlar var idi) vahid bir rəyə gəldilər ki, sosiologiyanın əsas məsələsi sosial proseslərin gedişini generasiya və izah edən fundamental sosial mexanizmlərin aşkara çıxarılması və öyrənilməsidir. Sosial mexanizm – bu öyrənilən prosesin səbəb-nəticə modelidir. Belə modellər müxtəlif faktorların (dəyişənlərin, indikatorların...) qarşılıqlı təsirinin sosial proseslərin real gedişini kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikalarının necə generasiya etməsini göstərirlər. Müəlliflərin fikrinə görə səbəbiyyət-nəticə modelləri öz-özlüyündə öyrənilən hadisələrin tam və qəti izahını vermirlər. İş ondadır ki, sosial həyatda abstrakt faktorlar və dəyişənlər deyil, real insanlar hərəkət edirlər. Buna görə də, elan olunan səbəb-nəticə əlaqələrinin insanların inancları və məsləkləri ilə necə qarşılıqlı təsirdə olmasını, onların davranışını necə formalaşdırdığını izah etmək də zəruridir. Sosial mexanizm anlayışının traktovkası genişlənir və təkcə səbəbiyyət nəticə modelini deyil, həm də fərdlərin eləcə də fərdlər və sosial aqreqatlar arasındakı qarşılıqlı təsir münasibətlərinin izahını da əhatə edir. Məcmuənin müəlliflərindən biri T.Şellinq belə bir misal gətirir: sürücü qabaqda gedən maşına qədər olan məsafəni kontrol edəndə bu fərdlər arasındakı qarşılıqlı təsirdir; əgər sürücü öz maşınının sürətini maşın axınının orta sürətinə uyğun olaraq tənzimləyirsə, onda bu fərdin və sosial aqreqatın qarşılıqlı təsir göstərməsidir. Şellinqin rəyinə görə, sosial mexanizm öyrənilən 91 fenomeni təkrarlayan abstrakt modelin fərdi davranışının terminlərd interpretasiyasıdır. Sosial mexanizm anlayışının belə traktovkası metodoloji individualizmin pparadiqmasına uyğun gəlir. İqtisadi nəzəriyyəyə geniş bütün analiz olunan hadisələr ancaq fərdlərin məqsədyönlü fəaliyyətinin nəticəsi kimi izah olunur. İqtisadi nəzəriyyəyə geniş bütün analiz olunan hadisələr ancaq fərdlərin məqsədyönlü fəaliyyətinin nəticəsi kimi izah olunur. İqtisadi nəzəriyyədə fərd bir qayda olaraq rasional qərarlar qəbul edir – gözlənilən faydanı (fayda və zərər arasındakı fərqi) daha da maksimallaşdırır. Amma, rasional seçim modelləri heç də həmişə real iqtisadi proselsərə adekvat olunur. Sosial-mədəni və siyasi proseslərdə bu modelin məhdudlaşdırılması çox ədalətli olaraq qeyd etdiyi kimi, sosiologiyada rasional seçim modellərini tipik olmayan hadisə kimi özünə əlavə edən koqnitiv modellərdən istifadə etmək zəruridir. Onu da demək olar ki, müəlliflər sosial proseslərin əsil izahının sosial mexanizmlərin iki səviyyəli təsvirinin verdiyini iddia edirlər: makrosəviyyədə səbəb-nəticə modelindən istifadə olunur; mikrosəviyyədə isə fərdlər arasındakı, o cümlədən mikro və makrosəviyyələr arasındakı qarşılıqlı təsirlərinin koqnitiv modelləri istifadə olunur. Bunları sosial model deyil, sosial-koqnitiv mexanizm adlandırmaq daha yaxşıdır. Müəlliflərin əsas postulatlarına şərik olaraq qeyd edirik ki, onların təklif etdiyi yanaşmanın bəzi məhdudiyyətlərinin olması mümkündür. Əlbəttə, səbəbiyyət-nəticə modelləri elmi izahın ən geniş yayılmış üsuludur. Amma, sosial elmlərdə alternativ yanaşmalar – qaydalar sisteminin və təkamülün izahlarının analizi getdikcə daha çox diqqət çəkməyə başlayır. Uyğun olaraq makro və mikro yanaşmaların ənənəvi traktovkasının dəqiqləşdirilməsinə ehtiyac var. Sosiologiyada adətən hesab olunur ki, mikrosəviyyə - fərdlərin səviyyəsidir. Sosial sistemlərin misalında mikro və makro səviyyələrin fərqləndirilməsinin daha rahat traktovkasını nəzərdən keçirək. Dünya sisteminin bir tam kimi analizi makrosəviyyədə aparılır, bu zaman ayrı-ayrı ölkələrin davranışının analizi mikrosəviyyədə həyata keçirilir. Qeyd edək ki, Budon – koqnitivist model terminini işlədir və bu termin altında koqnitiv modelin və dəyərlərin analizinin birləşməsini başa düşür. Sürətli, katastrofik sosial dəyişikliklərə maraq son illərd kəskin şəkildə artmışdır. M.Hallinen qeyd edir ki, sosial sistemlərin inkişafındakı |