Rəy verən: f.ü. f d. dos. Fazil Rüstəmov

Yaşar Əhmədov Azər Hətəmov 

-

 

Ancaq  yunanh  rasionalistlərin  əksinə  onlar  ağlı  daha 

təvazökar  və  praktiki  terminlər  ilə  ifadə  edərək  universallığı 

vurğulayırdılar. 

-

 

Məhz  Loka  görə,  Tanrı  insanlan  var  edib  həm  hüquqlar, 

həm də vəzifələr vermişdir. 

-

 

Lok təbii qanun nəzəriyyəçisi idİ, Mili isə praqmatikdir. 

-XVIII əsrdən etibarən Viko, Monteskyu, Herder və 

Monten  kimi  müəlliflər  multi  mədəniyyətin  labüd  olduğunu  və 

vacib olduğunu vurğuladılar. 

-

 

Məhz  Vikoya  görə  hər  bir  mədəniyyət  özünəməxsusu 

xüsusiyyətlərə malik olaraq müxtəlifliyi təşkil edir. 

-

 

Monteskyu  “Qanunların  ruhu”  adlı  əsərində  mədəni 

müxtəlifliyi  psixoloji  deyil,  sosioloji  və  siyasi  baxımdan  tədqiq 

etmişdir. 

-

 

Monteskyunun  “Fars  Məktubları”  əsəri  də  multikultu- 

ralizmin klassik mənbələrindən hesab olunur. 

-

 

Herder  isə  klassik  multikulturalizmdə  dili  önə  çıxarır  və 

belə ifadə edirdi: 

*“hər  millət  düşündüyü  kimi  danışır,  danışdığı  kimi 

düşünür”; 

*

 

ona görə məhz insan bir cəmiyyət daxilində formalaşır və 

dəyərlər əldə edir. 

-

 

Modern  dövlət  konsepsiyasında  tək  tip  insan  və  tək  tip 

mədəniyyət anlayışı qəbul edilməzdir. 

-

 

Volter hələ XVIII əsrdə belə deyirdi: 

*“Fikirləriniz  ilə  razı  deyiləm.  Ancaq  onlan  ifadə  etmə 

haqqınızı axıra qədər müdafiə edəcəm”; 

*bu  anlayış  birbaşa  multikulturalizmin  bütün  sahələrdə 

əsasını təşkil edİr. 

-

 

Tarixdən  də  məlum  olduğu  kimi  İkinci  Dünya 

müharibəsindən əvvəl Qərbdə: 

*

 

etno-mədəni  və  dini  müxtəliflik  bir  sıra  anti-demokratik 

hakimiyyətlər tərəfindən təzyiq altında idi; 

32 

---

Multikulturalizm - fəlsəfi lüğət 

*

 

bəzi  irqçi  hakimiyyətlər  tərəfindən  də  bu  normal  qəbul 

edilirdi. 

-

 

İkinci  Dünya  müharibəsinin  başa  çatması  nəticəsində  bu 

qlobal  arenada  insan  hüquqları,  irqlərin  və  xalqların 

bərabərhüquqlu  olması  və  s.  məsələlər  istiqamətində  siyasət  və 

hüquqi  anlayışlarda  islahatların  həyata  keçirilməsinə  gətirib 

çıxardı. 

-

 

Bir  sözlə,  multikulturalizm  Avropada  köhnə  etnik  və 

iyerarxiya  modellərinin  yerinə  yeni  demokratik  vətandaşlıq 

münasibətlərini  bərpa  etmə  vasitəsi  olaraq  ortaya  çıxdı  və  bu 

istiqamətdə uğurlar əldə edilir. 

-

 

Qərb  ölkələrində  multikulturalizm  siyasəti  bir  çox 

aspektdən aktuallıq kəsb edir; 

*

 

liberallar  ilə  kommunitarian  və  ya  kollektivistlər  bu 

istiqamətdə fərqli nəzəri-ideoloji əsaslara malikdirlər; 

*

 

klassik  liberalizmdən  fərqli  olaraq  müasir  liberallar  həm 

müştərək insan təbiətini, həm də insanların mədəniyyət ilə İç- içə 

olduğunu qəbul edilrər; 

*

 

Con  Rouls  əxlaqi  müxtəliflik  və  fərqli  yaxşı  məfhum- 

lannm meydana gətirdiyi problemlər ilə, 

*

 

Kimilika  müxtəliflik  və  fərqli  həyat  tərzlərinin  meydana 

gətirdikləri ilə, 

*

 

Raz isə ikisi ilə birlikdə maraqlanır; 

*Rolusun  “Bir  ədalət  nəzəriyyəsi”  əsəri  etik  plüralizm 

mövzusunda sistemli bir kitabdır; 

*

 

Raz  “Azadlığın  əxlaqı”  əsərində  xoşbəxtliyi  axtarmağın 

həyatın məqsədi, qayəsi olduğunu qeyd edir. 

-

 

Vil  Kimilika  “Multikultural  vətandaşlıq”  adlı  əsərində 

insanlann  xoşbəxt  həyat  əldə  etmələri  üçün  iki  prinsipə  sadiq 

qalmalannı vurğulayır: 

*

 

birincisi,  insanlar  həyatlarım  içdən,  yəni  nəyin  yaşamağa 

dəyər qazandırdığına dair dəyərlərə görə yaşamalıdırlar; 

*

 

ikincisi, xəta etdikləri və hər an malik olduqları dəyərləri 

təhliletmədən azad olmalıdırlar. 

-

 

Çariz Taylor Russoya istinad edərək: 

33 

---

Yaşar Əhmədov AzərHətəmov 

*

 

digər  insanlar  ilə  olan  münasibətlərimizin  dialoqa 

əsaslandığını vurğulayaraq, 

*

 

demokratik  çərçivdə  də  hər  hansı  bir  cəmiyyətdə  fərdi 

kimliklərin ictimai dialoqlar nəticəsində yarandığını iddia edir; 

*

 

bu nəzəriyyə “Tanınma” adlanır. 

-

 

Kommımitarian mənada iki prinsip vardır: 

*

 

fərdlər olaraq insan hüquqlanmn qorunması, 

*

 

ikincisi isə fərdlərin mədəni ictimai sferalara aid olması; 

*bu mənada Volf, Mişel Valzer liberal demokratiya 

mövzusunda Taylorun baxışlarını təhlil edirlər. 

*digər tərəfdən Alasdair Macintyre “Əxlaqın ardınca” (after 

virtue)  əsərində  etik  qayda  və  qanunlann  fərddən  daha  çox 

ictimai, toplu şüurda meydana gəldiyini vurğulayır. 

-

 

Kommunitarian dünyagörüş! ü Makintayra görə: 

*

 

qrup və cəmiyyətdən kənar fərd müstəqil, öz başına inkişaf 

edə bilməz. 

-

 

İlk  olaraq  fərdiyyətçiliyi  əsas  götürən  multikulturalizm 

konsepsiyası: 

*

 

fərdlərin  qrup  xüsusiyyətinə  baxmadan  hər  bir  fərdin 

bərabər olduğu, 

*

 

qanun  qarşısında  bərabər  hüquqlara  malik  olduğu 

düşüncəsinə istinad edir. 

-

 

Məhz liberalizmin əsasını təşkil edən bu fərdiyyət anlayışı: 

*

 

azadlıq,  ifadə  etmə  və  istədiyi  kimi  inanma  hüquqlarını 

təməl hüquqlar olaraq qəbul edir. 

-

 

Con  Rolz  bunu  özünün  məşhur  ədalət  nəzəriyyəsi  ilə 

əsaslandırır: 

*

 

“Ədalət anlayışı bir neçə şəxsin  öz həyatını  əksəriyyətin 

xoşbəxtliyi naminə fəda edilməsinə icazə verə bilməz. Beləliklə 

ədalətli bir cəmiyyətdə  bərabərhüquqlu  azadlıqlar əsas  alınır və 

bunlar  ictimai  maraqların  və  siyasi  tələblərin  mövzusu  halına 

gətirilə bilməz”. 

34 

---