Tofiq Köçərli Qarabağ: Yalan və Həqiqət

Tofiq Köçərli 
- 111 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
olmasını böyük siyasi vә taktiki sәhv hesab edir. Azәrbaycan komissarları Soveti 
Mravyan yoldaşın dәrhal geri çağırılmasını xahiş edir” Bu tәlәbә dәrhal әmәl olundu. 
Belәliklә. Azәrbaycan rәhbәrliyi Ermәnistan rәhbәrliyinin Dağlıq Qarabağ barәsindә 
növbәti kәlәyinin qarşısını ala bildi. 
Sәnәdlәr  şәhadәt verir ki, hәmin günlәrdә Dağlıq Qarabağ  mәsәlәsi ilә  әlaqәdar 
olduqca gәrgin, böhranlı  vә dramatik siyasi vәziyyәt yaranıbmış. Nәrimanov istefa 
mәsәlәsi qoyubmuş. İyunun 27-dә Qafqaz bürosu “Qarabağ mәsәlәsinә dair Hüseynov 
yoldaşın Nәrimanov yoldaşla danışıqları haqqında” mәsәlәyә baxdı. Bu barәdә Hüseynov 
Nәrimanova bildirmişdi: “mәnim son bәyanatlarımdan sonra qәrara alındı ki, mәsәlә 
(Dağlıq Qarabağ  mәsәlәsi -T.K.) hәr halda açıq qalır”. Bununla birlikdә ultimatum 
xarakteri daşıyan bir qәrar qәbul edildi. Nәrimanov vә Myasnikova tәklif olunurdu ki, 
teleqramı “alan kimi dәrhal Qafqaz bürosunun fövqәladә plenumuna gәlsinlәr”. Deyilirdi 
ki, Qafqaz bürosunun 6 üzvü Tiflisdәdir.  Әgәr gәlmәsәniz hәmin 6 üzvün qәrarı 
“mәcburi hesab edilәcәkdir, ona görә sizin dәrhal gәlmәyinizi tәkid edirik”.
275
 
İyulun 4-dә Qafqaz bürosunun Stalinin iştirakı ilә iclası oldu. “Qarabağ  mәsәlәsi” 
müzakirә edildi. Deyәsәn, iclasın stenoqramı yoxdur. Ona görә mәsәlәnin müzakirәsinin 
tәfsilatı, kimlәrin çıxış etmәsi vә nә demәsi barәdә danışmaq qeyri-mümkündür. İclasın 
protokolundan mәlum olan odur ki, sәsә 4 mәsәlә qoyulmuşdur: 
a) Qarabağı Azәrbaycanın hüdudlarında saxlamaq (saxlamaq! -T.K.) 
b) bütün ermәni vә müsәlman  әhalisinin iştirakı ilә bütün Qarabağda rәy sorğusu 
keçirmәk. 
v) Qarabağın dağlıq hissәsini Ermәnistan tәrkibinә daxil etmәk (daxil etmәk! -T.K.). 
q) yalnız Dağlıq Qarabağda, yәni ermәnilәr içәrisindә rәy sorğusu keçirmәk.”
276
 
Qarabağın Azәrbaycan hüdudlarında saxlanmasına Nәrimanov, Maxaradze vә 
Nazaretyan sәs verir. (әleyhinә Orconikidze, Kirov, Myasnigov vә Fiqatner). Bununla 
Orconikidze özünün uzun müddәt ardıcıl olaraq yeritdiyi xәttә - Dağlıq Qarabağı dәrhal 
vә danışıqsız Azәrbaycanla birlәşdirmәk, Dağlıq Qarabağa muxtariyyәt vermәk xәttinә 
dönük çıxır, açıq-aşkar prinsipsizlik göstәrir. 
Dağlıq Qarabağın Ermәnistan tәrki-binә daxil edilmәsinә Orçonikidze, Myasnikov, 
Fiqatner vә Kirov sәs verdi. 

---

Tofiq Köçərli 
- 112 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Belәliklә, Qafqaz bürosu qәrara aldı: “Dağlıq Qarabağ Ermәnistan SSR-in tәrkibinә 
daxil edilsin (daxil edilsin! -T.K.), rәy sorğusu yalnız Dağlıq Qarabağda keçirilsin”.
277
 
Ermәni müәlliflәri bu qәrar üzәrindә “kiçiçik” әmәliyyat aparıblar: “daxil edil-sin” 
ifadәsini “saxlanılsın” ilә әvәz ediblәr. 
Bu saxtakarlıqda hansı siyasi mәqsәd güdülür? Qәrar qәbul edilәn dövrdә Dağlıq 
Qarabağın guya Ermәnistan tәrkibindә olması  tәsәvvürünü yaratmaq. Belә olduğuna 
görә  dә Qafqaz bürosunun guya Dağlıq Qarabağı Ermәnistan tәrkibindә “saxlamaq” 
haqqında qәrar qәbul etmәsi tәsәvvürünü yaratmaq! 
Ermәni müәlliflәri mәsәlәnin Qafqaz bürosunun iclasında mәhz “Qarabağın dağlıq 
hissәsini Ermәnistan tәrkibinә daxil etmәk” şәklindә qoyulmasını qulaq ardına vururlar. 
Qafqaz bürosu Dağlıq Qarabağı Ermәnistan tәrkibindә “saxlamaq” haqqında heç bir 
qәrar qәbul etmәmişdir. Qәrar belә olmuşdur: “Dağlıq Qarabağ Ermәnistan SSR-in 
tәrkibinә daxil edilsin... “ Başqa cür yox, mәhz belә! 
Heç  şübhә yoxdur ki, bu qәrar qәbul edilәn anda Nәrimanov sussaydı, qәrara 
etirazını bildirmәsәydi, Azәrbaycanın milli mәnafelәri müdafiәsindә möhkәm dayanma-
saydı, Azәrbaycan üçün, bütün gәlәcәk nәsillәrimiz üçün tәhqiredici vә biabırçı olan 
hәmin qәrar qüvvәyә minәrdi. O zamanlar partiya qәrarının nә demәk olduğunu, Hansı 
küçә malik olduğunu hamımız yaxşı bilirik. 
Nәrimanov susmayıb! Protokol sәtirlәri belәdir: “Nәrimanov yoldaşın bәyanatı: 
Qarabağ mәsәlәsinin Azәrbaycan üçün әhәmiyyәtini nәzәrә alaraq, onu RKP MK-nın qәti 
hәllinә vermәyi zәruri sayıram”.
278
 Nәrimanovun bu bәyanatına müvafiq dә qәrar qәbul 
olundu: “Qarabağ haqqında mәsәlә ciddi fikir ayrılığı doğurduğuna görә RKP MK Qafqaz 
bürosu hәmin mәsәlәni RKP MK-nın qәti hәllinә vermәyi lazım bilir”.
279
 
Mәsәlәnin RKP MK-sı ilә razılaşdırılması, yaxud neçә razılaşdırılması haqqında 
mәlumat yoxdur. Bu bәllidir ki, ertәsi günü, iyulun 5-dә Qafqaz bürosu aşağıdakı adda 
mәsәlә müzakirә etmişdir: “Orçonikidze vә Nazaretyan әvvәlki plenumun Qarabağ 
haqqında qәrarına yenidәn baxmaq haqqında mәsәlә qaldırırlar”
280
. Orçonikidze özü! 
Mәsәlә üzrә  qәrara alındı: “Yuxarı  vә  aşağı Qarabağın iqtisadi әlaqәlәrini, yuxarı 
Qarabağın Azәrbaycanla daimi әlaqәlәrini vә müsәlmanlarla ermәnilәr arasında milli 
sülhün zәruriliyini nәzәrә alaraq, Dağlıq Qarabağı Azәrbaycan SSR hüdudların-da 

---

Tofiq Köçərli 
- 113 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
saxlamaq (saxlamaq! -T.K.), Dağlıq Qarabağa Şuşa şәhәri inzibati mәrkәz olmaqla geniş 
muxtariyyәt vermәk”
281
 
Ermәni müәlliflәri yazırlar ki, qәrar “sәsә qoyulmadan” qәbul edilmişdir.
282
 Bu uy-
durmadı. Qәrar sәsә qoyulmuşdur. Qәrara 4 nәfәr sәs vermişdi. 3 nәfәr isә bitәrәf 
qalmışdı.
283
 Lakin onların kimlәr olması protokolda öz әksini tapmayıb. 
Belәliklә, Qafqaz bürosu Dağlıq Qarabağın Ermәnistan tәrkibinә daxil edilmәsi 
haqqında öz әvvәlki qәrarını  lәğv edәrәk, Dağlıq Qarabağı Azәrbaycan tәrkibindә 
saxlamaq haqqında qәrar qәbul etdi. 
Bu, tarixi hәqiqәtin qәlәbәsi idi, saxtakarlığın,  әsassız iddiaçılığın mәğlubiyyәti idi. 
Belәliklә Dağlıq Qarabağı Azәrbaycandan qoparıb Ermәnistana daxil etmәk cәhdi boşa 
çıxdı. 
Ermәni müәlliflәrinin fikrincә, “Qafqaz bürosu Stalinin tәkidi ilә öz qәrarına tәzәdәn 
baxmışdır”. Bu da uydurmadır. Bu, Stalinin tәkidi ilә olmamışdı. Ümumiyyәtlә Qafqaz 
bürosunun iyulun 4 vә 5-dәki iclaslarında Stalinin çıxış edib et-mәmәsi, nә deyib 
demәmәsi, hәr iki qәrarın qәbul olunmasında nә kimi rol oynaması haqqında heç bir 
mәlumat aşkar edilmәmişdir. 
Mәhz Nәrimanovun qәti tәlәbi ilә hә-min mәsәlәyә yenidәn baxılmışdı. hәlә Qafqaz 
bürosu iclası  әrәfәsindә  Nәrimanov birmәnalı  bәyan etmişdi ki, Dağlıq Qarabağ 
Azәrbaycan tәrkibindәn çıxarılarsa, Azәrbaycan hökumәti istefa verәcәkdir. Mәhz 
Nәrimanovun tәkidi ilә iyulun 4-dә Dağlıq Qarabağ  mәsәlәsini Mәrkәzin “qәti hәllinә 
vermәk” qәrara alınmışdı. Bu demarş da, istefa mәsәlәsi dә  “şıltaqlıq” deyildi, Dağlıq 
Qarabağ mәsәlәsindә ardıcıl prinsipial mövqe idi, Azәrbaycan mәnafelәrinin hәr şeydәn, 
o cümlәdәn şәxsi reputasiyadan, hökumәt başçısı kürsüsündәn üstün tutulması demәk 
idi. 
“Нагорний  Карабах.  Историческая  справка” kitabının yüksәk elmi rütbәli 
müәlliflәri (Qaloyan, Barseqov, Barxudaryan, Mikaelyan, Muradyan, Sarkisyan, 
Simonyan, Xoçabeqyan, Xudaverdyan vә Xurşudyan) Nәrimanovun mәnә bәlli olmayan 
bir fikrini gәtiriblәr: “Dünyada heç kim göstәrilәn vilayәtlәrin (Dağlıq Qarabağ  vә 
Zәngәzurun-T,K.) әhalisinә Azәrbaycanla birlәşmәyә öz fikrini bildirmәyә tәsir etmәkdә 
bizә mane ola bilmәz” (MPA, f.64, s.2, iş 5, v.80).
284
 

---