Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı
Yüklə 7,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 15.3. TMK-nm fəaliyyətinin çoxfunksiyalıiığı
•
iqtisadiyyatın maliyyə, sənaye və ictimai sektorları arasında inkişafda və səmərəlilikdə fərqlərin yaranması; •
borc iqtisadiyyatının artması, maliyyə sektorunun və maliyyə axınlarının idarə olunmaması; •
tənəzzül baş verdiyi halda, bank və maliyyə sektorlarının təşəkkülü və genişlənməsi; •
təsərrüfat fəaliyyətinin rentabelliyi aşağı olduğu halda, bank faizlərinin yüksəkliyi və s. Bütün bunlar iqtisadiyyatın sahə və regional səviyyələrdə, habelə şaxələndirilmə baxımından balansın son dərəcə pozulması; inkişaf etmiş ölkələrin və dünyanın sürətlə tərəqqi edən regionlarının TMK-nm beynəlxalq istehsalının artan ehtiyaclarına xidmət göstərilməsinə yönəlmiş yanacaq- xammal sektorunun misli görünməmiş inkişafı ilə yekunlaşmışdır.
TMK-lar hətta əməliyyatlarının həcmi onlardan az fərqlənən firmalardan fəaliyyətinin müstəsna dərəcədə çoxcəhətli, vəzifələrinin rəngarəng xarakterdə olması ilə seçilir. Bu, onların fəaliyyət göstərdiyi ölkələrə və regionlara çox güclü təsir göstərir. Aydındır ki, TMK-nm istehsal etdiyi malların və xidmətlərin böyük həcmdə olması beynəlxalq əmək bölgüsünün inkişafı üçün zəmin yaratmışdır. Əməyin ölkələr və müstəqil firmalar arasında bölgüsü firma daxilində beynəlxalq əmək bölgüsü ilə dolğunlaşır. Əməyin bu tərzdə bölgüsü bir mərkəzdən tənzimlənir. Vahid istehsal prosesi müxtəlif ölkələrdə həyata keçirilən əməliyyatlara parçalanır. Müxtəlif ölkələrdə istehsal olunan ayrıca məhsul beynəlmiləlçilik əsasında təşkil olunan istehsal prosesindən kənarda istehlak dəyərinə malik deyil. Beynəlmiləlləşmiş ictimai əməkdən istifadə edilməsi, sənaye mərkəzlərində, ilk növbədə isə, ABŞ, Qərbi Avropa və Yaponiyada yerləşmiş iri korporasiyaların istehsal imkanlarını genişləndirir və əlavə mənfəət əldə etməsinə imkan verir. İri özəl müəssisənin fəaliyyətinin təşkilati forması kimi, TMK beynəlxalq əmək bölgüsünün müasir xarakterinə müvafiqdir və bu, bir tərəfdən, yüksək iqtisadi səmərə verir, digər tərəfdən isə.
yeni vəziyyətlərə uyğunlaşmaq potensialının mövcudluğunu, innovasiyalara qarşı həssaslığı nümayiş etməyə şərait yaradır. Ekspansiyanın mənfi nəticələrinə (ətraf mühitin çirkləndirilməsi, gəlirlərdəki fərqlərin artması, marketinqdə ifrat dərəcədə istehlakm təbliği, və s.) görə, TMK-nm fəaliyyəti cəmiyyətdə tənqidə səbəb olur. 1970-ci illərdə alimlərin və mütəxəssislərin TMK-ya münasibəti tam ziddiyyətli idi: bir qrup onların məddahı kimi çıxış edir, digəri isə fəaliyyətində neqativ cəhətlərin üstün olduğunu göstərərək, onları ifşa edirdi. 1980-ci illərdən onların fəaliyyətinə nisbətən pozitiv yanaşma üstünlük təşkil etməyə başladı; indi TMK beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin demək olar ki, yalnız müsbət cəhətlərə malik, ayrılmaz və obyektiv elementi kimi nəzərdən keçirilir. Bu mütəxəssislərin fikrincə, TMK qəbul
edən ölkələrə öz kapitalını, texnologiyalarını, istehsalın təşkili və idarə olunması «zərf şəklində» təqdim etməklə, inkişafın «ideal sürətləndiricisi» kimi xidmət göstərir. Yüksək iqtisadi artımın təmin olunması üçün TMK-dan uğurla istifadə etmiş Cənubi Koreya Respublikasının və Tayvanın təcrübəsi bu cür «sürətləndiricisiyə» nümunə kimi göstərilir. Mütəxəssislərin bu qrupunun təhlillərində TMK-nm «qəbul edən» ölkənin iqtisadiyyatına müdaxilə etdikcə, onun iqtisadi və siyasi müstəqilliyini məhdudlaşdırması, sosial problemləri kəskinləşdirməsi kimi müşayiətedici məqam ötəri xatırlanır. Hərçənd, onların bir sıra yerli istehsal-iqtisadi məsələləri həll etməklə, müəssisələrin səmərəliliyinin və mənfəətliliyinin yüksəlməsinə, idarəçilik problemlərinin aradan qaldırılmasına, yeni texnologiyaların tətbiqinə, mütəxəssislərin hazırlanmasına və s. kömək göstərməsi inkarolunmazdır. Bununla belə, «iqtisadi fəaliyyətin beynəlmiləlləşməsi nəzəriyyələrinin bir ifratçılıqdan tamamilə əks, TMK-nı ərazi bağlılığından və dövlət nəzarətindən azad olmuş superbirləşmə kimi nəzərdən keçirən digərinə atılması meylinin mövcudluğunu» iddia edən müəlliflər haqlıdır'. Bu cür birtərəfli yanaşmalar XXI əsrin birinci onilliyi ərzində qlobal böhranadək elmi ədəbiyyatda üstün olmuşdur. Onlar tez bir zamanda Rusiyanın da elmi və tədris ədəbiyyatına «keçmişdir». ' Book reviews: Rutherford, Madison, Transnational Corporation. 1993. N° 1. Vol. 2. February. P. 171. 427 15.4. TMK dövlətlərin qarşılıqlı asılılığının güclənməsinin amili kimi TMK-nm fəaliyyəti təsərrüfat münasibətlərinin çarpazlaşması yolu ilə ayrı-ayrı dövlətlərin qarşılıqlı asılılığını gücləndiraıişdir. Belə bir cəhət bəlli olur ki, TMK-nm fəaliyyətinin ənənəvi qaydada, milli iqtisadi}ryata və beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə yalnız dağıdıcı təsir göstərən amil kimi yanaşmaqla təhlil olunmasından imtina etmək lazımdır. Bu gün təkcə Amerika- Kanada, Yaponiya, Çin və Qərbi Avropa mənşəli TMK-dan bəhs etmək kifayət deyil. Türk, ərəb, Avstraliya, Tayvan, Koreya, Braziliya, Argentina və başqa TMK-lar fəal işləyir; görünür ki, keyfiyyət baxımından iqtisadi islahatlara başlandıqdan sonra Rusiyanın, Ukraynanın, Qazaxıstanın TMK-nm da meydana çıxacağını ehtimal etmək lazımdır; hələlik isə biz bunları (milli kapital əsasında) aşkar etməyə müyəssər olmadıq. TMK-nm xidmət sahəsində fəaliyyətinin genişlənməsi kapitalın transmilliləşməsində, prinsipcə, yeni məqamdır. Müxtəlif ölkələr arasında investisiya axınlarında əhəmiyyətli irəliləyişlər baş vermişdir. 1980-ci illərin birinci yarısında Böyük Britaniyadan kapital axını ABŞ-m müvafiq göstəricisindən çox olmuşdu. 1980-ci illərin sonu - 1990-cı illərin əvvəlindən dünyada ən böyük kapital investoruna çevrilmiş Yaponiyanın nüfuzu sürətlə artırdı. Dünya təsərrüfatında baş verən dəyişikliklər, bir tərəfdən, TMK-lar tərəfindən stimullaşdırılır, digər tərəfdən isə onların özünü dəyişir. Belə ki, getdikcə daha çox orta ölçülü fınna (o cümlədən inkişaf etməkdə olan ölkələrin) istehsalın və kapitalın transmilliləşməsi prosesinə geniş miqyasda cəlb olunur. Şübhəsiz ki, bütün bunlar TMK-nm rolunu innovasiya proseslərinin sürətləndirilməsi mərkəzi kimi nəzərdən keçirməyə əsas verir. TMK-lar qlobal miqyasda fəaliyyət göstərdiyi üçün, beynəlxalq rəqabət şərtlərində baş verən dəyişikliklərə daha tez reaksiya verə bilir. Həqiqətən də, bir çox sahələrdə (toxuculuq, avtomobilqayırma, elektronika) TMK-lar texnologiyaların inkişaf etmiş ölkələrdən nisbətən zəif olan ölkələrə ötürücüsü rolunu oynayır və bu, təkcə onların filiallarının deyil, həmçinin müxtəlif dövlətlərin firmaları ilə bağlanan subkontrakt müqavilələrinin sayının sürətlə artmasında təzahürünü tapır. TMK-lar fmnaları öz səviyyəsinə «dartıb çıxarmaq», müştərək müəssisələr yaratmaq, tədqiqatların aparılmasında əməkdaşlıq etmək, yeni mallar və texnologiyalar üzrə lisenziya mübadiləsini
Yüklə 7,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|