Microsoft Word Toxumshunasliq 2014 mbm

36 
Ölkəmizdə toxumçuluq sahəsində qanunvericiliyin beynəl-
xalq standartlara uyğunlaşdırılması üçün sənədlər toplusu 
hazırlanmış, müvafiq dəqiqləşdirmə və dəyişikliklər aparılmış-
dır. Bunlar aşağıdakılardır: 
•  “Aprobator barədə Əsasnamə və onun tədris planı”  
•  “Toxumçuluqda aprobasiyanın keçirilmə qaydaları, 
toxum sertifikatları və onun əsasnaməsi” 
•  “Toxumların qablaşdırılması, daşınması  və saxlanması 
qaydaları” 
•  “Toxumluq sahələrin seçilməsi qaydaları” 
•  “Toxum sığorta fondunun yaradılması qaydaları” 
•  “Toxumluq subyektlərin attestasiyası qaydaları” 
•  “Toxumçuluq subyektlərinin stimullaşdırılması qay-
daları” 
•  “Toxumçuluqda sığorta sisteminin tətbiqi qaydaları” 
•  “Dövlət sort-sınaq komissiyasının Əsasnaməsi”  
•  “Sort-sınaq qaydaları” 
•  “Bitki toxumların fitosanitar qaydaları və sertifikatları” 
•  “Bitki genetik ehtiyatlarının yaradılması qaydaları” 
•  “Toxumçuluq haqqında qanun” 
 
Aşağıdakı son 10 ildəki qanunvericilik fəaliyyətini nümayiş 
etdirir. Biomüxtəliflik,  ərzaq təhlükəsizliyi, kənd təsərrüfatı 
sistemi və s. sahələr üzrə qanunvericilik bazasının inkişafı  və 
təkmilləşdirilməsi, yeni qanunların qəbulu istiqamətində 
fəaliyyətlər davam edir. 
Seleksiya Nailiyyətləri Haqqında Azərbaycan Respublika-
sının Qanunu 1996; 
Toxumçuluq Haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu 
1997; 
Seleksiya Nailiyyətləri Haqqında Azərbaycan Respub-
likasının Qanununa əlavələr 2000; 
BMT-nin «Bioloji müxtəliflik haqqında» Konvensiyasına 
qoşulmaq haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu 2000; 

---

37 
Taxıl haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu 2000; 
Bitki sortlarının hüquqi mühafizəsi haqqında Sazişin təsdiq 
edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu 2003; 
“Yeni bitki sortlarının mühafizəsi haqqında Beynəlxalq 
Konvensiyaya (UPOV) qoşulmaq barəsində Azərbaycan Res-
publikasının Qanunu 2003; 
Toxumçuluq Haqqında Azərbaycan Respublikasının Qa-
nununa əlavələr 2005; 
Azərbaycan Respublikasında bioloji müxtəlifliyin qorunması 
və davamlı istifadəsinə dair Milli Strategiya və Fəaliyyət Planı 
2006; 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

38 
II FƏSİL 
 
 TOXUMLARIN FORMALAŞMASI, İNKİŞAF 
DÖVRLƏRİ VƏ ONLARDA GEDƏN FİZİOLOJİ, 
KİMYƏVİ PROSESLƏR 
 
 
2.1. Toxumların formalaşması, 
 dolması və yetişməsi 
 
Toxumlar ontogenezdə bitki inkişafının embrional mər-
hələsidir. Bitkilərdə toxumların maksimum miqdarda yumurta-
lıqdan  əmələ  gəlməsi bitkinin irsi xassələrindən, ekoloji və 
aqrotexniki  şəraitlərdən asılıdır. Belə ki, xarici şəraitin təsiri 
altında toxumların keyfiyyəti və qidalılığı birdən – birə  aşağı 
düşür. Məsələn: Xarici mühitin təsiri ilə qarabaşaqda cəmi 3-
5% çiçəklər yaxşı inkişaf etmiş toxumlar verir, qalanları məhv 
olur və ya tam qiymətli toxumlar vermir. Paxlalılarda (noxud, 
lobya, soya, yonca) həmişə çox yüksək %-də mayalanmamış 
çiçəklərə  və ya inkişafdan qalmış toxumlara rast gəlinir. 
Günəbaxanda isə 10-20% boş  dənlilik olur. Bu qeyri normal-
lıqların aradan qaldırılması toxumların keyfiyyətini və qida-
lılığını yüksəldir. 
Çiçəkləmə xüsusiyyətləri, mayalanma və onların həyat 
şəraiti toxumların səpin və  məhsuldarlıq keyfiyyətinə  təsir 
göstərir. 
Bir çiçək qrupunda ayrı–ayrı çiçəklər eyni vaxtda çiçək-
ləmir. Sünbüllü bitkilərdə (arpa, buğda, çovdar və s.) çiçəkləmə 
sünbülün orta hissəsindən aşağıya və yuxarıya gedir, mürəkkəb 
çiçəklilərdə, (günəbaxan, sorqo) kənardan səbətin orta hissə-
sinə doğru, süpürgəlilərdə (vələmir, darı, çəltik və s.) yuxarıdan 
aşağıya doğru, dənli – paxlalılarda (noxud, soya, lüpin) çiçək 
qrupunun aşağıda yerləşən 1-ci çiçəkləri açılır və s. belə  də 
toxumların formalaşması  və yetişməsi də gedir ki, bu da to-

---

39 
xumların müxtəlif keyfiyyətdə yetişməsinə  səbəb olur. Bir 
sünbülün daxilində toxumlar iriliyinə  və  çəkisinə görə  fərq-
lənirlər. Orta sünbülcüklərin kənar çiçəklərindən iri və  ağır 
toxumlar, daha xırda isə toxumlar aşağı  və yuxarı çiçəklərin 
orta çiçəklərindən  əmələ  gəlir. Ona görə  də onlar həm fiziki, 
həm də səpin və məhsuldarlıq xassələrinə görə fərqlənir. 
Toxumların müxtəlif keyfiyyətliliyi irsi xarakter daşıyır.  
Çoxsaylı  tədqiqatlar göstərir ki, bir buğda kolunda olan 
müxtəlif sünbüllərdən yığılmış toxumlar müxtəlif keyfiyyətdə 
olur, kolun orta sünbülündən olan dənlər daha yüksək məhsul 
verir. Dəni ağır və iri olur. İ.P. Rıjey və E.T. Zavqorodney baş 
gövdədəki sünbülün dəninin çəkisi 1,9 q, 1000 dənin kütləsi 
37,1 q, 4-cü gövdənin ki, 1,5 q; 36,4; 5-ci gövdənin ki, 1,1 və 
24, 2 q olmuşdur.  
Öz növbəsində əsas gövdədən olan sünbülün dənləri yüksək 
cücərmə enerjisinə, cücərmə faizinə malik olmaqla, yüksək 
məhsuldar bitkilər verir. 1-ci sünbüldən yığılan dənlərin məh-
suldarlığı 36,3 hek/sen, 4-cü sünbüldən isə 22 hek/sen ol-
muşdur.  
Toxumların müxtəlif keyfiyyətliliyi onun ana bitkidə yer-
ləşmə  vəziyyətindən asılı olarsa bu matrikal, xarici şəraitdən 
asılı olarsa ekoloji adlanır. Həmçinin toxumların genetik 
müxtəlif keyfiyyətlilikləri var ki, bu da valideyn formalarının 
bərabər olmayan hissələrinin birləşməsi nəticəsində yaranır. 
Burada çoxsaylı mayalanma effektinində müəyyən rolu var. 
Müxtəlif keyfiyyətliliyin bu 3 forması bir-birilə  əlaqədardır. 
Bunların aradan qaldırılması və yaxud azalması üçün seleksiya, 
toxumçuluq və aqrotexniki üsul və metodlardan istifadə olunur.  
Bitkilərdə iki qat mayalanma nəticəsində (1898-ci ildə rus 
alimi Navaşin tərəfindən öyrənilmişdir) müəyyən edilmişdir ki, 
tozluq dənələri (erkəkciklər) rüşeym kisəsinin dişiciyinin 
ağızcığına düşdükdən sonra onun toxumalarında cücərir və 
onlardan tozluq boruları  əmələ  gəlir. Tozluq borularında olan 
spermi nüvəsindən biri haploid yumurta hüceyrəsini mayalan-

---